آمل (دربارهٔ این پرونده تلفظ راهنما·اطلاعات) یکی از شهرهای استان مازندران در ایران است.
آمل با ۲۷۱۲۶۹ نفر جمعیت (بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰)[۴] در جلگهٔ مازندران و در دوسوی رود هراز با ارتفاع ۷۶ متر از سطح دریا در ۵۲ درجه و ۲۱ دقیقه طول شرقی و ۳۶ درجه و ۲۵ دقیقه عرض شمالی و در فاصله ۷۰ کیلومتری غرب ساری، مرکز استان، ۱۸ کیلومتری جنوب دریای مازندران و ۶ کیلومتری شمال دامنه کوه البرز و ۱۸۰ کیلومتری شمال شرقی تهران قرار دارد. آمل از مهم ترین مراکز جمعیتی، فرهنگی، گردشگری، صنعتی و تاریخی ایران به شمار می‌آید.[۵]
محتویات
۱ وجه تسمیه
۲ تاریخچه
۳ تاریخچه اساطیری
۴ آمل در زمان باستان
۵ معماری و گردشگری
۶ حوادث تلخ تاریخی
۷ آمل بام ایران
۷.۱ محلات تاریخی آمل و طوایف
۷.۲ آمل دروازه شمال
۷.۳ آمل و اسلام
۸ مشاهیر
۹ نظامیه
۱۰ جاذبه‌های تاریخی و گردشگری
۱۰.۱ جاذبه‌های ورزشی
۱۰.۲ جاذبه‌های علمی تحقیقی
۱۰.۳ جاذبه‌های تفریحی
۱۰.۴ جاذبه‌های طبیعی
۱۰.۵ دانشگاه و مراکز آموزشی
۱۱ فرهنگ و مراسم‌ها
۱۲ گسترش شهری
۱۳ صنعت و معادن و تولیدات
۱۴ ورزش
۱۵ ارتباط‌های بین‌المللی
۱۵.۱ کنسولگری‌ها
۱۵.۲ شهرهای هم پیوند و خواهرخوانده
۱۶ جستارهای وابسته
۱۷ پیوند به بیرون
۱۸ منابع
وجه تسمیه
نام یکی از اقوام ساکن کرانه جنوبی دریای مازندران آمارد بوده‌است. نام شهر آمل در مازندران را دگرگون‌شده نام آمارد دانسته‌اند. واژه آمل که گونه دیگر آن آموی است، احتمالاً از قبیله باستانی (آ) مردها یا (آ) ماردها گرفته شده‌است. مورخان باستانی غربی نام این قبیله را مردی (mardio) یا آمردی (Amardio) آورده‌اند. آماردها قومی نیرومند و جنگجو بوده‌اند و ناحیه فعلی آمل را به عنوان مرکز خود انتخاب نموده و نام خود را بر نهادند و بعدها واژه «آماردها» به سبب کثرت تلفظ به آملد، آمرد و «آمل» بدل شد. نیز وجه تسمیه این شهر به سبب بنیان‌گذارش "آمله" نیز می‌تواند باشد، چنانکه در تاریخ طبرستان ابن اسفندیار آمده است و در جای دیگر پیرنیا می‌گوید این قوم مهاجر بادیه نشین بوده‌اند که به تاخت تاز در اراضی اقوام دیگر می‌پرداختند و به روزگار کوروش تا حوالی ماد پراکنده گردیده بودند، آمردها در حدود سه هراز سال پیش از میلاد نیز در حال پیدا نمودن سرزمین بوده‌اند.[۶] و در اطلس شناسی آمده آمل از سرزمین‌های قدیمی بوده و دیرینه گی آن به درازای بلندی می‌رسد و مردمانش از آمردها هستند که اولین قوم در کنار دریا پارس اند. اردشیر می‌گوید؛ هزاران سال، پیش از آمدن آریاهای ایرانی به فلات ایران چندین گروه مردمان بومی که چهار گروه آن مشهورترند در این فلات جای داشتند که چگونگی دوره‌های پیشین آن چندان روشن نیست. نام یکی از این چهار گروه مردم بومی فلات ایران مرد بود، نام گروه مرد در نوشته‌ها «مارد» یا «آمارد» آمده که به زبان ایران و بومی مرد و آیمرد است و واژه‌های آمرت زبان کهنسال ارامنه و مردی، آی مردی، جوانمرد، جوانمردی، گله و گیله مرد که امروزه در سراسر مازندران و گیلان گویا است از نام باستانی این گروه سرچشمه می‌گیرد. رابینو معتقد است در میان اقوام تاریخی مازندران یکی تیپرها بودند که در کوههای شمالی سمنان اقامت داشتند و دیگری آمردها که شهر آمل (آمرد همان آمل است چنانکه پرد همان پل میباشد) به اسم آنها نامیده شد اولین گروه در حاشیه دریا در ایران بودند و مرزهای چهارگونه سرزمین مردها بدینگون بود، از خاور به مرز ورگانا، هیرگانا گرگان و قسمتی به پارت خراسان، از شمال به دریاچه دراکسپین (کاسپین، کاسو، کازاک یا قزاق) و از باخترن تا آن دست لنکران (قفقاز) و از جنوب خاوری به کومیسین (قومس یا دامغان) و از جنوب رکا (رک یا ری) و جنوب باختری به کسپین (قوزوین) و سرزمین مدی چسبندگی داشت.[۷]
پورداود نوشته است: «آمیانوس Ammianus در حدود سال ۳۶۰ میلادی کتاب خود را نوشت وی و چند تن دیگر در طی جغرافیا و تاریخ روزگار هخامنشی و اسکندر و سلوکیه و اشکانی و ساسانی از قومی به نام مردوی Mardoi یا آمردی Amardoi یاد میکنند که در سواحل دریای خزر می‌زیستند و تیره‌ای از همین مردم در آسیای مرکزی، نزدیکی مرو رود جیحون (آمویه) بسر می‌بردند.»[۸]
با توجه به متن کتیبه‌های آشوری در نزدیکی شهر کنونی آمل مازندران فرض گردیده است، نکته جالب اینجاست که سرزمین اسپاردا یا ساپاردا نیز در همین منطقه در نظر گرفته شده است، این نام دقیقاً مشابه با نامی است که در کتیبه‌های پارسی باستان برای سرزمین لیدیه در غرب کشور کنونی ترکیه به کاربرده می‌شده است، مسلماً این نام با نام اسپارتا که هم نام استانی است در کشور ترکیه و هم نام شهری باستانی در یونان که نبرد ۳۰۰ تن از جنگجویان این شهر با خشایارشا شهرت جهانی دارد، شباهبت بسیار دارد.[۹]
تاریخچه
یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران است که در شمال ایران، استان مازندران قراردارد که مرکز شهرستان آمل است. آمل از شهرهای قدیمی و فلاتی ایران است که پیشینه آن به دوره قبل از اسلام می‌رسد. واژه آمل، حرف «آ» در زبان ایرانیان قدیم کاربرد «ضد» داشته و «مُل» به معنی مرگ و «آمل» ترکیبی از ضد مرگ مانند امرداد و مرداد است. آمل به معنی بی مرگ است یعنی تو را مرگ مباد. امپراتوری اشکانیان (۲۵۰ پ. م. ۲۲۴ م.) که امپراتوری پارت‌ها نیز شناخته میشود، یکی از قدرت‌های سیاسی و فرهنگی ایرانی در ایران زمین بود که به نام موسس آن بنیان گذاشته شد. آمل در آن زمان پایتخت اقلیمی و رسمی اشکانیان بود و در دوران اساطیری منوچهر و بهرام و فریدون نیز پایتخت اساطیری ایران بود و در ادامه در عصر صفوی آمل رونق فراوان گرفت و حکام صفویه به مازندران دلبستگی خاص داشتند. شاه عباس که به آمل علاقه زیاد داشت به دستور او جاده کنار رودخانه هراز آباد شد و در طول راه برای توقف چهارپایان و افراد کاروانسرا ایجاد کردند جاده شوسه‌ای که آمل را به ساری و گرگان وصل می‌کرد، درزمان او احداث شد. از این شهر با عنوان "پایتخت دنیای مسکون" به جهت بزرگی و عظمت آن یاد می شده است.[۱۰]آماردها قوی، نیرومند و جنگجو بوده‌اند و ناحیه فعلی آمل را به عنوان مرکز خود انتخاب نموده و نام خود را بر آن نهادند و بعدها واژه (آماردها) به سبب کثرت تلفظ به آمرد، آموی، آملد، آمرد و آمل بدل شد. بعضی‌ها معتقدند تاریخ آمل با افسانه‌ها پیوند خرده است.[۱۱] آماردها قومی آریایی و سکایی که در تبرستان زندگی می‌کردند. در کتاب گیلان (سال ۱۳۸۰) قوم آمارد قومی مستقل شناخته میشوند. شاید تات‌ها و دیلمیان و آموییان را بتوان فرزندان آنان دانست..[۱۲] آماردها بنابر نظر ریچارد فرای (سال ۱۹۹۵) , آملی کوهرت (سال ۲۰۰۷) و دانشنامه ایرانیکا، یک قوم آریایی بودند[۱۳].
آماردها یا همان مردم آمار قومی نیرومند و جنگجو بوده‌اند و ناحیه فعلی آمل را به عنوان مرکز خود انتخاب نموده و نام خود را بر آن نهادند. نام شهر آمل[۱۴] در مازندران را دگرگون‌شده نام آمارد دانسته‌اند و بعدها واژه «آماردها» به سبب کثرت تلفظ به آملد، آمرد و «آمل» بدل شد.
کتیبه‌ای از مارلیک، که از بقایای آمردها
ابن اسفندیار آمل را بازار جهانی روزگار خود معرفی و ذکر کرده بود. ابن راوی در کتاب خود آمل را بزرگتر از اصفهان و قزوین می‌خواند. بعضی از مورخان و جغرافی نویسان سابقه آمل را به دورهْ پیشدادیان و کیائیان نسبت داده‌اند و آثار آمل را به مادها نسبت داده‌اند. احتمالاً مردم آمل در زمان حکومت مهدی خلیفهْ عباسی، به دین اسلام گرویدند و بعد از آن بناهای اسلامی در آنجا ساخته شد. اوایل قرن هفتم حسام الدین اردشیر مرکزیت را از ساری به آمل آورد و قصر خود را در آنجا برپا داشت. در سال ۷۹۵ هـ. ق امیر تیمور گورکانی آمل و ساری را غارت کرد و فرمان قتل‌عام ساکنین آنها را صادر کرد و سه قلعهْ مهم از جمله ُ ماهان سر ُ را با خاک یکسان کرد. از آن پس آمل روبه ویرانی نهاد. آمل جدید در جوار شمال آمل قدیم بنا شده‌است. ابن اسفندیار آملی، مؤلف کتاب تاریخ طبرستان نام شهر آمل را برگرفته از نام دختری افسانه‌ای به نام آمله می‌داند که دختر یکی از امیران دیلمی و همسر فیروزشاه، حاکم بلخ بوده‌است.[۱۵]
آماردها در کرانه‌های دریای آمارد در نقشه‌ای فرانسوی دیده میشوند.
ملگونف سیاح روس در سال ۱۲۸۰ هجری قمروی بدون ذکر ماخذ نظر می‌دهد: «در بنای آن اختلاف است به ضحاک (و کیومرث و جمشید و هوشنگ) و فریدون و طهمورث نسبت دهند، درباره قدمت آمل سه نظر وجود دارد و البته نظریه آردها درسترین نظریه در مجموعه سه نظریه است و آمله هم جزو این سه نظریه است.»
یحیی ذکاء در «کاروند کسروی» آورده‌است: آما، آماردان یا ماردان، در زمان لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران، این تیره در مازندران نشیمن می‌داشتند و آن هنگام هنوز قبایل تپوران به آنجا نیامده بودند، ولی سپس چنانکه از گفته‌های استرابون پیداست در آذربایجان و ارمنستان و پارس و دیگر جاها پراکنده شدند.[۱۶]
راوی در مورد آمل این چنین ذکر میکند و شعر می‌سراید: رسیدم به آمل شهر هفت رنگ همه شاعر و عارف و مرد جنگ بزرگان ایران زمین و بزرگان شهیر ز میر حیدر فخر رازی و ابن جریر/در قباله‌های کهن مذکور است که معنی آمل به واژه طبری آهوش است وهش وهل مرگ را گویند و کنایه از این است که تو را هرگز مرگ مباد.[۱۷] به گفتهٔ مورخان امروزی نیز این قوم در غرب مازندران کنونی و شرق گیلان می‌زیستند.[۱۸] پیش از مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران و سکنا گزیدنشان، اقوامی در منطقه شمالی رشته کوه البرز و در حاشیه جنوبی دریاچه خزر شده است، که به آماردها معروف بوده‌اند.[۱۹][۲۰]
مغولان خرابی بسیاری از شهرهای مرکزی و غربی ایران به دست سپاهیان جبه نویان و سبتای بهادر بود که در تعقیب محمد خوارزمشاه بودند.[۲۱] در ناحیه توس هر کدام از این دو سردار مغول از یک جهت به تعقیب خوارزمشاه حرکت کردند سبتای از شاهراه دامغان و سمنان راهی ری شد و جبه راه مازندران را انتخاب کرد و بعد از غارت آبادی‌های مازندران بخصوص آمل به ری رسید.[۲۲] فرهاد یکم پادشاه اشکانی (۱۸۱-۱۷۳ ق م) ماردها را در منطقه آمل مغلوب کرد. گفته میشود وی گروهی از این قوم را به سرزمین پارت در شمال خراسان کوچ داد و آنان در غرب آمودریا که آن را آمل زم نیز می‌خوانند، ساکن شدند.
تاریخچه اساطیری
نام آمل شانزده بار در شاهنامهٔ سترگ فردوسی حکیم یاد شده است. نبردهای فریدون آرش ضحاک کیخسرو و ... در زیر پای دیو سفید آمل انجام شده است. شهر آمل از روزگاران کهن همواره شهری آباد و پر رونق بوده است. سیمای این شهر باستانی، از لا به لای هزاره‌های مه گرفتهٔ تمدن‌های پیش آریایی در فلات ایران رخ نموده و پیشینهٔ تاریخی آن با افسانه‌ها و اساطیر پرشکوه ایرانی در هم آمیخته است. نام آمل شانزده بار در شاهنامهٔ سترگ فردوسی یاد شده است. فریدون، پادشاه اسطوره‌ای که اژدهاک ماردوش را درون چاهی در دماوند کوه آویخت، خود پرورش یافتهٔ دامان البرز بود و پژوهشگران، پایتخت او را حوالی آمل می‌دانند و امروز نیز باشندگان لاریجان، دشت خرمی در پای دماوند را تخت فریدون مس خوانند. سال‌ها بعد، در عصر پادشاهی نوادهٔ وی، منوچهر شاه، سپاه توران از جیحون گذشت و سراسر شمال و شمال شرقی ایران را تصرف کرد، ولی به واسطهٔ مقاومت دلاورانهٔ ایرانیان، پشت دروازه‌های آمل زمین گیر شد و به موجب پیمان صلحی، آرش کمانگیر تیری از دماوندکوه در اطراف آمل تا فرارود در آسیای میانه رها کرد و جان داد و مرزهای ایران را باز تا آن سوی جیحون کران داد.[۲۳]
نسخه خطی شاهنامه: فریدون ضحاک را شکست می‌دهد.
آمل در زمان باستان
طبق تحقیقات باستان‌شناسی، استانهای ساحلی دریای خزر احتمالاً از ۰۰۰‘۷۶ سال پیش محل زیست انسان بوده است. در ۱۳۳۰ ش کارلتون کون باستان‌شناس آمریکایی اسکلتهایی از انسان نئاندرتال را که ظاهراً نیای کهن (آمردها) اقوام ساکن کرانهٔ دریای خزر بوده است، در غارهای هوتو و کمربند واقع در مغرب بهشهر کشف کرد.[۲۴] از جملهٔ این اقوام رکانیان (هیرکانیان) یا (هرکانیان) در گرگان، تَپوران در منطقهٔ کوهستانی البرز، ماردها (مَردها) در مازندران و حدود آمل، و کادوسان (تالشان) در گیلان بودند.[۲۵] آماردها که جایگاهشان بین محل استقرار اقوام تپور و کادوس نشان داده شده است، در جوار مرو ساکن بوده‌اند. این قوم مهاجر از مردم مرو بوده و قومی بادیه نشین بوده‌اند که به تاخت تاز در اراضی اقوام دیگر می‌پرداختند. قوم مارد پس از رانده شدن توسط مرویان به طبرستان (آمل) آمدند که در کنار رود هراز (ضلع غربی آن) سکنی گزیدند و شهر آمل پایتخت باستانی آن بوده است که اسم شهر آمل به احتمال بسیار زیاد از نام آنان گرفته شده است. در اساطیر ایرانی از پیکار میان آریاییان و دیوان (اشاره به این اقوام) در این ناحیه یاد شده است. مارلیک نیز به جا مانده از قوم آمارد است. شهر آمل از روزگاران کهن همواره شهری آباد و پر رونق بوده است. سیمای این شهر باستانی، از لا به لای هزاره‌های مه گرفتهٔ تمدن‌های پیش آریایی در فلات ایران رخ نموده و پیشینهٔ تاریخی آن با افسانه‌ها و اساطیر پرشکوه ایرانی در هم آمیخته است. نام آمل شانزده بار در شاهنامهٔ سترگ فردوسی حکیم یاد شده است. فریدون، پادشاه اسطوره‌ای که اژدهاک ماردوش را درون چاهی در دماوند کوه آویخت، خود پرورش یافتهٔ دامان البرز بود و پژوهشگران، پایتخت او را حوالی آمل می‌دانند و امروز نیز باشندگان لاریجان، دشت خرمی در پای دماوند را تخت فریدون می‌خوانند. سال‌ها بعد، در عصر پادشاهی نوادهٔ وی، منوچهر شاه، سپاه توران از جیحون گذشت و سراسر شمال و شمال شرقی ایران را تصرف کرد، ولی به واسطهٔ مقاومت دلاورانهٔ ایرانیان، پشت دروازه‌های آمل زمین گیر شد و به موجب پیمان صلحی، آرش کمانگیر تیری از دماوند کوه در اطراف آمل تا فرارود در آسیای میانه رها کرد و جان داد و مرزهای ایران را باز تا آن سوی جیحون کران داد.[۲۶] در روی سکه‌های ساسانی، نام شهرهایی که سکه در آنجا زده شده با علامت اختصاری مشخص گردیده است، "ام" علامت شهر آمل بوده است.[۲۷]
معماری و گردشگری
شهرستان آمل با زیبایی وصف ناپذیر در مرکز استان مازندران در دامنهٔ جنگلی و زیبای البرز و کوه دماوند با وجود بیشترین جاذبه‌های گردشگری مازندران و امکانات پذیرایی وتفریحی است که لقب نگین جهانی در قلب شمال کشور را به خود اختصاص داده است و به عنوان یکی از تاریخی ترین شهرها و شهر قدیم آمل و جاذبه‌های زیبا و سرسبزی با وجود جاده پر تردد کشور یعنی جاده هراز توریست‌های زیادی از سراسر ایران وجهان به این شهر زیبا سفر کرده و یا از آن گذر میکنند.[۲۸]
۱- بازار آمل: راسته اصلی بازار قدیم آمل به همراه راسته‌های فرعی منشعب از آن (راسته عطاران، راسته پالان دوزان، راسته نمدمالان و نوراسته) نقش مهمی در تشکیل و تعریف محدوده بافت ایفا میکنند. راسته اصلی دقیقاً و بلافاصله بعد از پل دوازده چشمه (جنوب شرقی بافت) آغاز و به صورت قطری و طولی در بافت حرکت کرده و تا نزدیکیهای مرکز اصلی کاشی محله (مسجد جامع علی کوچک) ادامه می‌یابد. بازار به بافت ویژگی طولی و خطی بودن آن (گذر و محور اصلی بافت) تلفیق بعضی از مراکز محله با آن (مشائی محله و شاهاندشتی محله)، برخورداری از کاربری اجتماعی – اقتصادی و همجواری با دیگر عناصر شهری عمده بافت (مسجد جامع، مسجد آقا عباس، گرمابه و …) قسمت اعظمی از بافت مسکونی اطراف را تحت نفوذ مستقیم خود دارد. در واقع برش و عبور قطری بازار از بافت سبب میشود که تا عمق واحدی از دو طرف (بافت مسکونی پیرامون بازار) خود را تحت پوشش قرار دهد.
۲- مراکز و گذرهای اصلی محلات، به غیر از سه مرکز اصلی میدانچه مشائی محله (محله چهار سوق)، بازارچه شاهاندشت محله (تکیه هاشمی) و کاشی محله (مسجد جامع علی کوچک) بقیه مراکز اصلی با فاصله از راسته اصلی بازار و تقریباً در در مرکز ثقل هندسی محلات مستقر هستند. چون راسته اصلی بازار به صورت قطری بافت را قطع نموده‌است از این نظر این مراکز اصلی با گذرهای اصلی بین خود، عملاً یک حلقه ثانویه پنهانی (تار نامرئی) را به دور بازار به وجود می‌آورند. علاوه بر این هر یک از این مراکز اصلی، خود دارای یک شعاع نفوذی هستند. لذا مجموعه این شعاعهای نفوذ مراکز اصلی با حلقه درونی بر گرد بازار، محدوده و منطقه‌ای را تعریف خواهد کرد که می‌تواند به عنوان یک محدوده بافت کهن و تاریخی به آن استناد کرد. چون بافت کهن آمل از دخالتهای کالبدی و عبور خیابانهای چلیپائی رضاخانی مصون مانده‌است. لذا پیوستگی قضایی عناصر شهری و مراکز محلات از طریق گذرها و معابر اصلی بافت موجب تشکل و انسجام بافت می‌گردد.
مسیر لشکرکشی سرداران مغول به ایران. مسیر بازگشت جبه و سبتای از ایران با رنگ بنفش کمرنگ نشان داده شده‌است. خواندن حروف نقشه تنها با کلیک کردن و بزرگنمایی حداکثر نقشه میسراست.
حوادث تلخ تاریخی
از جمله حوادثی که منجر به کشتار و ویرانی در آمل گردید می‌توان به حوادث زیر اشاره کرد:
جنگ بین ساسانیان و سلطنت داران ایران در آمل که خندق‌های آمل و شهر آمل به کلی نابود شد.
در شهر نور آمل پشت یک کتاب خطی این مطلب نوشته بود، در نمارستاق آب دریاوک یا دریوک در تنگه کوه طغیان کرد و کوه را پاره کرد که براثر شکستن سد طبیعی دریاوک نمارستاق سیلی مهیب ایجادشد که شهر آمل و روستاهای اطراف آن ویران و در زیر رسوبات منهدم گردید. در قسمت شرقی شهر، زمین نسبتاً مسطحی دیده میشود که سابقاً ساختمانهای زیادی داشته و اگر زیر خاک را کاوش کنند آثار خانه‌هایی که از رسوبات رودخانه انباشته شده به‌خوبی مشاهده میشود. بعضی این سیلاب را در سال ۱۰۸ هجری می‌دانند.
نوشته از سید ابوطالب فرزند علیرضا موسوی شاهاندشتی راجع به ویرانی آمل: بسم الله تعالی معلوم اهل ایمان و عبرت گیرندگان حوادث زمان باشد که ۱۲۲۳ که از هجرت نبوی و صلم زلزله‌ای در دارالمرز مازندران الی قم و الی قریب به سبزوار در عصر جمعه دوازدهم تیر ماه قدیم آمده که بعضی معموره را در همان زلزله اول خراب نموده و از اول شب همان روز طبقات زمین بحدی بحرکت درآمده که احدی از وذیع و شریف را مظنه باقی دنیا و مافیا نبوده در اکثر دیار حدود مزبوره معموره نماند زمین را در اکثر جاها زیر ورو نموده اما از برکات ائمه اطهار صلواة الله علیهم اجمعین آدم کم تلف شدند اما مسجدها و منبرها و امامزاده‌ها و حمام‌ها و بازارها و خانه‌ها و پل‌ها و رباط‌ها و قریه هااکثر به زمین فرو رفتند و بالمره خراب شدند که آثاری از ایشان نماند تا عرض سه سال متوالی زلزله می‌آمد. بعد از انقضای سه سال کم‌کم می‌آمد. مدت دو سال مردم دیار شهر آمل و مازندران کوه نشین بودند. و در حال تحریر سال ۱۲۲۶ باز کم‌کم می‌آید. آتش‌سوزی بزرگی که در دوره جدید در شهر آمل اتفاق افتاد که باعث خرابی زیاد و ویرانی شدید شهر گردید. این آتش‌سوزی و حریق در سال ۱۳۳۵ هجری قمری واقع شد که ابتدا از نزدیک تکیه نیاکی‌ها شروع شد و بر اثر وزش تند باد همه شهر را فراگرفته و به رودخانه هراز رسید و بر اثر سرایت آتش به مغازه باروت و مهمات و اسلحه فروشی، آن مغازه منفجر گردید و آتش مهیب به آنطرف رودخانه افتاد و بعد به واسطه شدت باد تمامی شهر آمل در گرداب آتش فرو رفت. معروف است که این حریق در فروردین ماه، هنگامی که ساکنین شهر مشغول خوشگذرانی و برگزار کردن مراسم ن وروز بودند واقع شد و بخش اعظم شهر به تل خاکستری تبدیل گردید.
بروز بیماری خطرناک طاعون که درسال ۱۱۹۸هجری رخ داد، شهروندان بیشماری رانابود گرداند و شهر به ویرانه‌ای تبدیل گشت.
در سال ۱۲۶۹ هجری بیماری وبا در آمل به جان مردم افتاد و عده‌ای از مردم شهر را از بین برد و دستخوش فنا کرد.
در سال ۱۳۳۶ هجری شمسی بیماری خطرناکی به نام بیماری مشمشه به آمل حمله کرد که افراد زیادی از شهروندان نابود و به دیار باقی شتافتند.
حمله چنگیز خان مغول و فرزندانش به تبرستان که طی آن شهرهای زیادی از جمله آمل ویران گردید ولی دوباره و به‌سرعت بازسازی شد.
حمله امیر مسعود به شهر آمل و جنگ با سادات علوی که این سلسله را منقرض کردند و مازندران و آمل را ضمیمه قلمرو حکومت خود کردند.
حمله سامانیان با اسپهبدان آمل و رویان که ویرانی و کشتار ظالمانه و بیشماری در پی داشت.
پس از تبعید سادات (مراعشه) به سمر قند و خوارزم و کاشغز بعد از آن صاحبقران (امیر تیمور۷۹۴ق) ساری و آمل را غارت کرد و تالان فرمود و قتل‌عام نمود و چنین ساخت که در تمامی آن خروس و ماکیانی نماند که بانگ کند و بیضه نهد. و بقیه السیف مردان که بودند گریختند. عورات پیر و ضعفا و اطفال به گرسنگی مردند چون که دیگر غله نمانده بود، خانه و آدمی نبود.
جنگ امیر تیمور گورکانی با پادشاهان مرعشیان آمل که ویرانی و کشتار ظالمانه و بیشماری در پی داشت و معروف است که از سرهای مردم بی گناه آمل و لاریجان در میر بزرگ مناره‌ای درست کرده و سرانجام سلسله مرعشیان را منقرض و به ترکمنستان تبعید نمود.
جنگ‌های شاه اسماعیل و شاه عباس صفوی به آمل که طی آن خلق زیادی کشته شدند. ناگفته نماند که در این جنگها شهر و روستا بکلی ویران نشدند، زیرا ساکنین شهر معدودی باقی‌ماندند و دوباره شهر را آباد و به سرعت بازسازی کردند و کشاورزی و بازار را رونق دادند.
حمله آقا محمد خان قاجار به لاریجان و آمل که چندین ماه به طول انجامید و سرانجام با حمله آقا محمد خان قاجار و حمله محمد قلی خان مردم بی گناه لاریجان و آمل را کشتند و شهر را ویران کردند.[۲۹]
زمین لرزه سنگچال در تاریخ ۲ ژوئیه ۱۹۵۷ میلادی، برابر با ۱۱ تیر ۱۳۳۶، ساعت ۰:۴۲:۲۸ به زمان یوتی‌سی در مازندران رخ داد. ژرفای این زلزله ۳۵ کیلومتر بود. بزرگی آن ۷٫۱ در مقیاس Mw اعلام شده‌است. زمین‌لرزه به وقت محلی در روز سه‌شنبه، ساعت ۳٫۵ روی داده و منطقه زمانی آن یوتی‌سی +۳٫۵ بوده‌است. سازمان زمین‌شناسی آمریکا[۳۰] نیز جای این زمین‌لرزه را در مختصات ۳۶.۱° شمالی ۵۲.۷° شرقی و بزرگی آن را برابر با ۶٫۶ در مقیاس ریشتر اعلام کرده‌است. ژرفای گزارش شده از سوی این سازمان ۱۴ کیلومتر میباشد. شمار کشتگان زلزله حدود ۱۲۰۰ نفر بوده‌است.
آمل بام ایران
کوه دَماوَند بام ایران کوهی در شمال ایران است که به عنوان بلندترین کوه این کشور و بلندترین آتشفشان خاورمیانه شناخته میشود. این کوه در قسمت مرکزی رشته‌کوه البرز در جنوب دریای خزر و در بخش لاریجان شهرستان آمل قرار دارد. کوه دماوند که از نظر تقسیمات کشوری در استان مازندران قرار دارد، به هنگام صاف و آفتابی بودن هوا، از شهرهای تهران، ورامین و قم و همچنین کرانه‌های دریای خزر قابل رؤیت است. نزدیکترین شهر بزرگ به این کوه رینه است. کوه دماوند در سی‌ام تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. همچنین قله دماوند از سال ۱۳۸۱ به عنوان «اثر طبیعی ملی» در شمار مناطق چهارگانه ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته‌است. از دماوند در اساطیر ایران هم یاد شده‌است و شهرتش بیش از هرچیز به این سبب است که ضحاک (پادشاهی ستمگر و اژدهافش) در آن به بند کشیده شده‌است. در آثار ادبی فارسی نیز فراوان به این اسطوره و به طور کلی‌تر کوه دماوند اشاره شده‌است. دماوند دارای چشمه‌های آب گرم لاریجان، اسک و وانه است.[۳۱][۳۲]
محلات تاریخی آمل و طوایف
آمل از جمله شهرهای کهن ایران است که شماری از عناصر کالبدی ارزشمند آن هنوز پا برجاست. در این شهر نیز فضای شهری به محلات متعدد تقسیم می‌شد که این امر اداره شهر را آسان می‌کرد. محله‌هایی مانند: مشایی محله، کاردگر محله، شاهاندشت محله، کاشی محله، پایین بازار، نیاکی محله، قادی محله، گرجی محله، شهربانو محله، مصیبتان از محله‌های کهن و معروف این شهر هستند که در مرکز خود، فضای مذهبی، تجاری و خدماتی هم داشته‌اند. خط سیر بازار قدیمی آمل به خصوص محورهای آن نقش مهمی در تفکیک کالبد محله‌ای این شهر ایفا می‌کرد. رشد و گسترش کالبد بازار آمل به صورت تک محوری سبب شده است تا محلات مسکونی متعددی در پیرامون آن شکل گیرد. این محله‌ها بر مبنای شاخصه‌هایی چون بستگی‌های طایفه‌ای شکل یافته‌اند. طایفه‌هایی چون چلاوی (زرخونی ، گنگرج ، چمه بن ، پاشاکلا ، تیار ، پاریمه ،نجارکلا)، آملی (جوان، زرگر، کاردگر، رودگر، کمانگر، چنان، نبی، دیر، سالار، چلابی، ساروی، خراسانی و کاشانی)، نیاکی (سادات و غیر سادات)، شاهان دشتی (سادات و غیرسادات)، مشائی، گرجی، اسکی (قادی، درزی، امیری، رئیسی)، بهرستاقی (آهنگر، اردشیر، درویش، گریپ، بلقمی، بلر، قلباف، باتیجی، نوسر، اوک و بوستان)، نوائی (بلالی، گودرزی، حمزه، جغتا، ملا، درزی و خزات)، دلارستاقی (خواجه سلیمان، کهرودی، کیانی، فولادوش، امیر، شیوخ، دیلم، موتن، پل وار، درکانی، یهری، متکان، میان دهی، کرنی و مغولی)، ایرائی (رودگر، الیاس، آماک، گرشاسب)، امیری (سادات غیر سادات، از ساکنان اصلی لاریجان)، و گروه‌هایی چون لاسمی‌ها، نوری‌ها، تیکوهی، کلشی‌ها (۱۴) در طی ادوار مختلف تاریخی در شهر ساکن شدند و محله‌های مخصوص به خود را شکل دادند. نظم اجتماعی مزبور تا امروز نیز کم و بیش در قالب اجتماعات آیینی (مراسم محرم و غیره) و رسوم اجتماعی (عروسی و غیره) قابل ردگیری است.[۳۳] ۱- نیاکی محله (حسینیه ارشاد) ۲-اسپه کلاً(تکیه اسک) ۳-قادی محله (تکیه شهدا) ۴- کاردگر محله (مسجد امیری‌ها) ۵- مشائی محله (چهار سوق) ۶- شاهاندشت محله (تکیه هاشمی) ۷- چاکسر محله (امامزاده قاسم) ۸- کاشی محله (مسجد جامع علی کوچک) ۹- پائین بازار محله (تکیه آملی‌ها) ۱۰- گلباغ محله (مسجد جامع) ۱۱- گرجی محله (امامزاده تقی)[۳۴]
هر یک از محله‌های مسکونی فوق تقریباً دارای محدوده و مرز معین وتعریف شده هستند. این محدوده‌ها توسط حصار یا موانع کالبدی مشخص نمی‌شود، بلکه گذرها و کوی‌ها یا محدوده پلاکها محدوده هر محله را تشکیل می‌دهد.
آمل دروازه شمال
آمل همهٔ چشم اندازهای ویژهٔ مناطق شمالی کشور را یکجا در خود جمع دارد و می‌توان به فاصلهٔ حداکثر بیست دقیقه از مرکز شهر به رودخانه، دریا، شالیزار، جنگل و کوهستان رسید. سازمان ایرانگردی و جهانگردی در کتاب راهنمای برنامه ریزی سفر در مازندران دربارهٔ جاذبه‌های گردشگری آمل چنین می‌آورد: "آمل بیشترین جاذبهٔ توریستی، طبیعی و آثار باستانی متعلق به دوران مختلف تاریخی شمال را در خود جای داده است. شهر آمل با سابقه چندین هزار ساله با دارابودن صدها جاذبه تاریخی، گردشگری، طبیعی و زیارتی یکی از نزدیکترین شهرهای پایتخت به شمال کشور محسوب میشود.[۳۵] آمل به عنوان شهر مرکزی مازندران در ۱۸۰ کیلومتری تهران قراردارد و از شمال به محمودآباد، از شرق به بابل، از غرب به نور و از جنوب به رشته کوههای البرز و استان تهران محدود میشود این شهرستان از دو قسمت کوهستانی و جلگه‌ای تشکیل شده که کوهستان قسمت جنوب و بخش جلگه‌ای شمال این شهرستان است. با دارا بودن جاده هراز و بیشترینمکان‌های تاریخی تفریحی در شمال و مازندران محسوب میشود.[۳۶]
آمل و اسلام
نخستین فرمانروای عرب طبرستان، سُویدبن مقرن بود که از سوی برادرش، سعیدبن مقرن، در سال ۲۲ ه. ق به این ناحیه آمد. پادشاه طبرستان در این زمان، فرخان اسپهبدی بود که ناچار شد با سوید سازش کند. دومین کسی که به این منطقه لشکر کشید، سعید بن عاص بود و بعد آن اسپهبد جای آن را گرفت. حسن بن علی ملقب به ناصر کبیر، سومین فرمانروای علویان بوده است. سلسله علویان طبرستان، اولین حکومت شیعی مذهب (شیعه زیدیه یا چهار امامی) در جهان اسلام بوده است که در بین سالهای ۲۵۰ تا ۳۱۶ هجری به تناوب در طبرستان (مازندران) حکومت کردند. پس از مرگ داعی کبیر، برادرش محمد بن زید معروف بن داعی، پس از درگیری با ابوالحسن احمد فرزند محمد بن ابراهیم و داماد داعی کبیر که خود را جانشین داعی کبیر می‌دانست، توانست حکومت علویان را به دست گیرد. پس از قتل داعی محمد یکی از علویان بزرگ مشهور به ناصر کبیر(۴۱) که سابقه دیرینه‌ای در همکاری با این نهضت داشت به خونخواهی وی قیام کرد اما مورد حمایت امرا قرار نگرفت و از طریق دامغان به ری گریخت. محمدبن هارون مدت یکسال و نیم بر طبرستان حکومت کرد، ولی بعد از این مدت به جستان دیلمی و حتی ناصرکبیر برای نجات طبرستان از سلطه سامانیان نزدیک شد و در سال ۲۸۹ه. ق عَلَم استقلال برافراشت و بر اسماعیل سامانی عصیان کرد، اما نهضتش توسط سامانیان سرکوب شد و طبرستان مدت سیزده سال تحت سلطه سامانیان قرار گرفت.[۳۷][۳۸][۳۹][۴۰]
قلمرو علویان طبرستان و گیلان در اوج قدرت ایشان
در سال ۳۱۶ هجری حکومت علویان با مرگ داعی صغیر نابود شد و مردآویج زیاری حکومت مناطق جنوبی دریای خزر و نواحی بسیاری از ایران را بدست گرفت.[۴۱] پس از مرگ مردآویج[یادداشت ۱] چند نفر از سربازانش، سلسله‌ای جدید با نام آل‌بویه بنا نهادند و توانستند برای نخستین بار بغداد را ضمیمه قلمرو خود کنند.[۴۲] سلسلهٔ آل‌بویه توانست بیش از پیش تعالیم شیعی را رواج دهد، ولی در ۴۴۷هجری نابود شد و سلجوقیان[یادداشت ۲] قدرت یافتند. در این دوره همچنین فعالیات اسماعیلیان شدت گرفت و حسن صباح در الموت تشکیلاتی ایجاد نمود.[۴۳]
در سال ۶۱۶ه. ق با حملهٔ مغول به ایران، پادشاه ایران[یادداشت ۳] به آبسکون گریخت و یک سال پس از آن همانجا درگذشت[۴۴] در سال ۷۳۶ه. ق پس از مرگ آخرین حاکم مغولانِ ایران، که ابوسعید نام داشت، سرداران مغولی و حکام ولایات، ایران را تقسیم نمودند و به طور کامل بر دفتر و ایوان ایلخانی چیره شده و به آشوب و ناامنی دامن زدند.[۴۵] خلأ قدرت سیاسی در ایران پس از دوره ایلخانان به سیدها و درویش‌ها امکان داد تا تاثیر گذاری خود را اعمال کنند.[۴۶]مرعشیان یا مرعشیه یکی از دودمان‌های شیعی در تبرستان بود که در ۷۶۱ هجری قمری مقارن با ۱۳۵۹ میلادی، توسط میربزرگ مرعشی بنیان گذاشته شد و در ۱۰۶۴هجری برابر با ۱۵۸۲ میلادی توسط شاه عباس یکم صفوی با سلسلهٔ صفویان ادغام گردید و شاه عباس خود را پادشاه این دودمان نامید و بعد تصرف اولین شهر تشعیع در آمل و به خواسته مردم بنیان‌گذاری شد و در زمان زیدیه و علوی آمل مرکز بود.[۴۷]
مشاهیر
در متن این مقاله از هیچ منبع و مأخذی نام برده نشده‌است. شما می‌توانید با افزودن منابع برطبق اصول اثبات‌پذیری و شیوه‌نامهٔ ارجاع به منابع، به ویکی‌پدیا کمک کنید. مطالب بدون منبع ممکن است در آینده مورد چالش قرار گیرند و زدوده شوند.(اکتبر ۲۰۱۴)
آمل از دیرباز زادگاه فیلسوفان، علما، ریاضیدانان، منجمان، محدثان، مفسران و پزشکان مشهور در سطح جهان بوده است. برخی از افراد بزرگ آمل در فهرست زیر: علامه حسن حسن‌زاده آملی، علامه جوادی آملی، پدر تاریخ جهان امام محمد بن جریر طبری، حاج ملا علی کنی، آیت‌الله حاج میرزا هاشم آملی؛ علامه شیخ محمد تقی آملی، حکیم امام فخر رازی، محمد بن جریر رستم طبری، علامه عماد الدین طبری، ابو سهل کوهی، چراغ علی فطرت، سرعت مازندرانی، زمانی آملی، حکیم ابن قاص طبری، ابراهیم سعید العلماء، پروفسور جواد فاضل، ملا رفیعا، شیخ علی بن محمد آملی، غلامحسین بنان، حکیم ابوصالح خیام، جلال الدین اعتضادی، دیواره وز، لالکائی، ابن عطا آدمی، شیخ بالو زاهد، موئد بالله، ابولحسن ابن منجم، عبدالطیف لاریجانی، بدرالدین و لیث طبری، عبدالله ناتلی آملی، یحیی بن ابی منصور، ابن هندو، ملا محمد صالح مازندرانی، مولانا حسن کاشی، ملک الشعرا طالب آملی، مولانا صوفی مازندرانی، مولانا سراج قمری، قاضی هجیم آملی، علامه محمد بن محمود آملی، استاد محمد تقی دانش‌پژوه، شیخ ابوالعباس قصاب آملی، علامه شیخ الصوفی میر حیدر آملی، آیت الله شمس‌آبادی، استاد فرهنگ شریف، عبداالله احمدیه، امام شیخ خلیفه مازندرانی، سید رضی لاریجانی، علامه شریف العلما، کاتب ابن اسفندیارضهیر الدین مرعشی، امام کبیر میر بزگ مرعشی، احمد مشیرالسلطنه، عباس میرزا، حماد طبری، خلیل بن بکر، ابن فورک، فخر الاسلام، خلیل آملی، حکیم ابن ربن طبری، حکیم ابن فرخان طبری، بیدل کرمانشاهی، غلامحسین بنان، نجم الدین آملی، عزل الدین آملی، ابراهیم مازندرانی، سرعت مازندرانی، بلال آملی، موید باالله، زجاجی بصری، خلیفه سطان، ابراهیم خواص، علامه خواجوی، مشیر السلطنه، ایوب طبری، حاسب طبری، ترنجی طبری، عماد طبرسی، علی بن یزدادی، شیخ خلیفه سلطانی، کمال الدین بنا، عبدالقادر گیلانی، شمس قیس رازی، ابولحسن طبری، شمس الادبا، علی لاریجانی و صادق آملی لاریجانی و صدها بزرگان دیگر......
نظامیه
نظامیه نام مدارسی بود که در زمان سلجوقیان برای آموزش علوم و فنون روز در شهرهای بزرگ جهان آن دوره؛ بغداد، نیشابور، آمل، قاهره و اصفهان، بلخ و هرات تأسیس شد.[۴۸]
کتیبه نقش برجسیته شکل شاه
جاذبه‌های تاریخی و گردشگری
مهمترین جاذبه‌ها:[۴۹]
آتشکده آمل
خاستگاه فریدون
ضحاک چال
مشهد میربزرگ
نقش برجسته شکل شاه
برج و آرامگاه محمد بن محمود آملی معروف به شمس آل رسول
مسجد جامع آمل
آثاره راه باستانی هراز
قلعه ملک بهمن
کاروانسرای کمبوج (گامبوش)
مسجد آقا عباس
موزه تاریخ آمل
پایین بازار شهر قدیم آمل
مسجد امام حسن عسگری
قلعه کهرود
بازار قدیم آمل
قلعه فرنگیس
تکیه و پل فیروزکلا
خانه‌های قدیمی در شهر قدیم
امامزاده حسن
قلعه دختر پلور کاروانسرای سنگی و کوهستانی پلور
کافر کلی (غارهای باستانی آب‌اسک و پلمون)
امامزاده عبدامناف
امامزداده محمد قریشی
پرونده:پل دوازده چشمه شهر آمل.JPG
پل دوازده چشمه
امامزداه عباس شهنه‌کلاً
برج دیدبانی امیری
پل فلزی
پل پلور به لار (پل سنگی)
بقعه شمس طبرسی
عمارت مقبره میربزرگ
برج آرامگاهی میر حیدر آملی
امامزاده ابراهیم (آمل)
مقبره امامزاده قاسم
حرم امامزاده عبدالله
آرامگاه ناصرالحق
پل دوازده چشمه
قلعه دوم شاهاندشت
مسجد میرزا محمدعلی
سقاتالار فیروزکلا
مقبره مولانا سید حسن ولی
سقانفار هندوکلا و تکیه هندوکلا
آرامگاه میرزا شاه
کاروانسرای کمبوج
بقعه حاجی دلا (سلطان شهاب الدین)
کاخ شهرداری و هتل شهرداری
بقعه فخر و فضل و حاج علی کفشگر
امامزاده جوانمرد حمزه
برج هشتل
امامزاده هاشم (هراز)
تپه تنگ سفید آب
کاروانسرای کمبوج (گامبوش)
حمام شاه عباسی
حمام میر صفی
دخمه سنگی کافر کلی
پل شاه عباسی
برج بیامه سی شاهاندت
حمام اشرف السلطان
آرامگاه خضر (قدمگاه خضر)
سقانفار اورطه طشت
مقبره درویش شیخ اسماعیل
قلعه آرودشت لار
قلعه ماهانه سر
حسینیه مدنی
دشت دژمال امیری
تپه باستانی قلعه کش
عمارت منوچهری
عمارت شفاهی
عمارت حاج علی ارباب
عمارت و خانه هاشماین
تکایای طوایف آمل
مسجد حاج علی کوچک
تپه سفید آب
غار گل زرد
غار امیری
غار الیاس تنگه
موزه تاریخ آمل
جاذبه‌های ورزشی
قله دماوند
قله امامزاده قاسم
کوه قره‌داغ
سیاه کوه
کوه کلکچال
پلاس
رود لاله زار
قله کاعون
غار اسک
غار روستای گرنا
پارک ملی لار
غار گل زرد
دریاچه امامزاده علی
آسمان کوه لار
کوه دال کمر
ارتفاعات ییلاقات لاریجان
رود هراز
پیست و اکادمی گلف
آبشار یخی
بلیران
جاذبه‌های علمی تحقیقی
کارگاههای پرورش ماهی سردآبی لاریجان
طرح آبریز هراز
موسسه تحقیقات برنج کشور
مرکز پرورش نهال زیتون
مرکز پرورش گیاهان دارویی سلیمانی و قلی زاده
دهکده قدیمی با کارگاه قالی بافی بلیران
باغ کیوی و گلخانه ایزدی
پرورش ماهی و منابع طبیعی
منطقه حفاظت شده چلاو
منطقه توریستی کلرد
منطقه حفاظت شده سیاه‌بیشه
آرامگاه میر حیدر آملی
جاذبه‌های تفریحی
پارک جنگلی میرزا کوچک خان جنگلی هراز
پارک جنگلی امامزاده عبدالله
پارک دهکده طلایی
شکارگاههای لاسم
شکارگاه امیری
شکارگاه لار
منطقه تیراندازی ممنوع رزن
روستای خوشواش
روستای وانا
دریاچه آب اسک
دهکده توریستی الیمستان
هلومسر پارک ملی
منطقه چلاو
پارک جنگلی هلومسر
ششاهاندشت
پرونده:پارک جنگلی میرزا کوچک خان آمل.jpg
نمایی از جاده و جنگل پارک میرزا کوچک خانی هراز
جاذبه‌های طبیعی
قله دماوند
آبهای معدنی لاریجان، آمولو، اسک و استراباکو و قلابن
آبشار شاهاندشت
جنگل بلیران
گرم رود
رود کم‌کلا
آبشار امیری
دریاچه ساهون
رود کرسنگ
قله امامزاده قاسم
رود پنجاب
رود لاسم
قله دو برار لاسم
آب گرم لاریجان
استله سر
آبشار یخی
آب معدنی اسک
آب آهن آب فرنگی لاریجان
آب معدنی گرو کلرد
آبشار یخی
آبشار آلامل
آبشار پرو مد
آبشار شیخ علی‌خان
آبشار سنگ درکا
آبشار قلعه‌دختر
آبشار دعیز
چشمه لهرا
سد لار
دریاچه دریوک
آبشار آب مراد لاسم
جنگل زیارو
گرمارود
آبشار سرآسیاب
آبشار نمار و گنجه طلا
آبشار سنگ درکا
آبشار دعیز
آبشار آب مراد لاسم
آبشار پردمه
آبشار تماره
آبشار قلعه دختر
آبشار و دشت دریوک
رود هراز (هراز رود)
دانشگاه و مراکز آموزشی
دانشگاه فناوریهای نوین آمل
دانشگاه آزاد آیت‌الله آملی
دانشگاه شمال آمل
دانشگاه فذا آمل
دانشگاه سبز آمل
دانشگاه آمل، آمل
دانشگاه سمنگان آمل
دانشگاه پیام نور آمل
دانشکده توحید آمل
دانشکده علوم قرآنی آمل
دانشکده دام پزشکی آمل
دانشگاه هراز آمل
مرکزآموزش عالی علمی کاربردی ساخا آمل
دانشکده فنی و حرفه‌ای پسران آمل
دانشکده فنی و حرفه‌ای دختران آمل
دانشگاه پیام نور رینه
دانشکده پرستاری، مامایی و پیراپزشکی آمل
مرکز تربیت معلم خواهران بنت الهدی
موسسه آموزش عالی آمل
موسسه آموزش عالی سمنگان
مرکز آموزش عالی علمی کاربردی فرهنگ و هنر شماره ۵
فرهنگ و مراسم‌ها
آمل از فرهنگ و تمدن بسیار کهن و اصیلی برخوردار است و به دلیل داشتن این تمدن باستانی و دیرینه مراسم‌های باستانی و به دلیل علاقه به دین و مذهب مراسم مذهبی بس با شکوهی در این دیار کهن برگزار می‌گردد، پس از گرویدن مردم آن به اسلام، برخی از مراسم باستانی بسته به فرهنگ مردمان مختلف مازندرانی با آداب اسلامی در آمیخته و بنا بر این شیوه اجرای آن در هر روستا با روستای دیگر متفاوت است.[۵۰]
گسترش شهری
آمل در گذشته دارای هشت دروازه بوده که ورود و خروج از شهر از طریق آنها انجام می‌پذیرفته‌است. بعدها در امتداد این دروازه‌های تاریخی، بازارچه‌هایی احداث گردیدند تا نیاز مردم هر منطقه را تأمین نمایند و از مراجعهٔ مستمر مردم به بازارهای مرکزی جلوگیری شود. رفته‌رفته در پیرامون این بازارچه‌ها واحدهای مسکونی شروع به ساخت گردیدند و از همین روی بازارچه‌ها به هم متصل شدند و محله‌های جدیدی در گوشه و کنار شهر پدید آمدند. همچنین چهار دروازه اصلی به این شهر باز می‌شد و بعدها بعد خرابی خندق‌ها زیاد شکل شمایل دیگر در مکان‌های مرکزی و کناری شهر صورت گرفت.
صنعت و معادن و تولیدات
آمل یکی از شهرهای صنعتی ایران میباشد که ۶۰٪ صنعت مازندران را در خود جای داده است، از صنایع بزرگ آن می‌توان به صنعت کارخانه‌ای، تولید برنج، تنباکو، چای، لبنیات، گندم، دام پروری، صنایع دستی، پرتغال، نارنج، سبزیجات، زغال و طلا نام برد که بعضی از ارقام‌های صادراتی ایران هستند و آمل صنعتی ترین شهر مازندران و شمال کشور است. در طول تاریخ آمل به واسطه مرکزیت در منطقه البرز و واقع بودن در یک منطقه حاصلخیز به محل طبیعی برای مبادلات خارجی و ایرانی تبدیل شده بود، صاحب کتاب العالم نقل میکند که وقتی داخل شهر آمل شدم صدها تاجر بغدادی و یونانی دیده‌ام که برای خرید طلا و نمد طبری آمده بودند، آمل در مرکز راه تاریخی و کهن ایرانی قرار داشته و دارای مبادر خانه‌های عظیم بین راهی در قرن‌های سوم تا سیزدهم بوده است. همچنین بعدها و در عصر معاصر هم چندین درضد بزرگ از صنعت منطقه‌ای به نام آمل ثبت شد. بی شک اقتصاد مازندران دست آمل است ودارای جاذبه‌های زیادی است.[۵۱]
ورزش
آمل از شهرهای ورزشی و مشهور است که سنت ورزشی آن والیبال، کشتی، بسکتبال و بدمینتون و رزمی است. اما هر ساله ورزش‌های فوتسال، تنیس، اسکواش، پینت بال، اتوموبیل‌رانی و شطرنج در سطح کشور و منطقه مقام‌آور میباشد. باشگاه والیبال کاله مازندران و باشگاه بسکتبال کاله مازندران پیام صنعت آمل و شهرداری آمل معروفترین تیم ورزشی این شهر است. از نظر امکانات ورزشی آمل برترین شهر مازندران است. همچنین تیم والیبال مازندران در لیگ پاسارگارد قهرمان شد و تیم به مرحله بین‌المللی رسید و تمام تیم هارا بدون شکست، شکست داد و در آن تیم چند آملی حضور داشتند. مجموعه مرعش، بزرگترین و مدرنترین مجموعه ورزشی سرپوشیده شمال کشور- مجموعه پیامبر اعظم-نشاط-مجموعه ورزشی آدمرس-ورزشگاه چمران-ورزشگاه‌های شهرک‌های آمل-ورزشگاه و سالن شهید حسن نژاده-ورزشگاه چهل شهید-پارک و سالن بانوان غدیر-حجاب-سالن‌های بلیارد و بولینگپ-یست اسکیت و چند ده ورزشگاه و مجموعه دیگرو دوازده مجموعه ورزشی خوصوصی، این ورزشگاها از ورزشگاه‌های رسمی آمل هستند.