اورشلیم (به عبری: ירושלים) و (به عربی: أورشلیم القُدس) یا بیتالمُقَدَّس (به عربی: بَیْتُ الْمَقْدِس) یا قُدس (به عربی: القُدس)، شهری در دامنه جبال الخلیل و یکی از قدیمیترین شهرهای جهان است. اسرائیلیها و فلسطینیها هر دو این شهر را پایتخت خود میدانند، طوری که اسرائیل موسسات دولتی اصلی خود را در این شهر نگه داشتهاست و حکومت خودگردان فلسطین آن را در نهایت به عنوان مقر حکومت خود میشناسد، گرچه هیچ کدام از این ادعاها به طور گسترده مقبولیت جهانی ندارند. این شهر در هر سه دین بزرگ ابراهیمی یهودیت، مسیحیت و اسلام مقدس است. جمعیت اورشلیم ۷۶۳٬۶۰۰ نفر (سال ۲۰۰۸)[۲] و مساحت آن ۱۲۵٫۱ کیلومترمربع است.
اورشلیم یکی از چهار شهر مقدس یهودیان محسوب میشود و در کنار شهرهای صفاد، حبرون و طبریه، محل سکونت بسیاری از دانشمندان مذهبی یهودی بوده است.[۳] این شهر مقدسترین شهر در مسیحیت محسوب میشود و نیز پس از مکه و مدینه سومین شهر مقدس در اسلام است.
محتویات
۱ نام
۱.۱ ریشهشناسی اورشلیم
۲ مردم
۲.۱ زبان
۲.۲ قومیت
۲.۳ مذهب
۲.۴ فرهنگ
۲.۵ جمعیت
۳ جغرافیا
۳.۱ حصار اورشلیم
۴ تاریخچه
۵ وضعیت حقوقی
۶ مراکز آموزشی
۷ جستارهای وابسته
۸ پانویس
۹ منابع
نام
نوشتار اصلی: نامهای دیگر اورشلیم
نام این شهر در زبان عبری یروشلاییم و در زبان عربی قدس است. از دیگر نامهای این شهر میتوان به جروسلم، اورشلیم و یا بیتالمقدس اشاره کرد.[۴]
در متنهای پهلوی از این شهر با نام اورشلیم (Urišlīm) یاد شدهاست.[۵] پس از اسلام در منابع فارسی از این شهر به طور عمده با سه نام ایلیا، اورشلیم (یا اورشلم) و بیتالمقدس یاد شدهاست.[۶] در برخی از منابع فارسی این ایلیاست که نام عبری شهر دانسته شدهاست[۷] و نیز گفته شدهاست که اورشلیم نامیاست که برخی پارسیان شهر را به آن باز خوانند.[۸] در برخی منابع ایلیا یکی سه شهرستان زمین بیتالمقدس دانسته شدهاست.[۹] دو شهرستان دیگر را نام بلقا و اریحاست.[۹] هر دو صورت بیتالمُقَدَّس و بیتالمَقْدَس در زبان فارسی به کار رفتهاست. گرچه صورت بیتالمَقْدَس اصیلتر است —و ترکیب عبری בית המקדש (بیت همقدش) با آن خویشاوند است — صورت بیتالمقدَّس به طور خاص برای گنجانیدن در بحر متقارب (و بعضاً هزج) مناسب است و در شعر فارسی به کار گرفته شدهاست.[۱۰]
در بسیاری از متون کهن نظم و نثر فارسی از این شهر با نام بیتالمقدس یاد شده است و بنا به گفتهٔ فردوسی نام این شهر در زبان پهلوی، کنگ دژهودج یا دژ هوختگنگ بوده است:
به خشکی رسیدند سر کینه جوی به بیتالمقدس نهادند روی
که بر پهلوانی زبان راندند همی کنگ دژهودجش خواندند
[۱۱]
سیاست رسمی دولت اسرائیل، الزام میدارد که أُورُشَلِیمَ، که هم ریشه نامهای عبری و انگلیسی ست، در کنار القُدس به صورت أُورُشَلِیمَ-القُدس به کار برود.[۱۲]
ریشهشناسی اورشلیم
اورشلیم برخلاف آنچه ممکن است بدواً به نظر آید توسط عبرانیان بر شهر نهاده نشدهاست بلکه اصلی اوگاریتی میدارد. البته زبان اوگاریتی چون زبان عبری از زبانهای سامیاست. نام اصلی شهر قبل از ورود عبرانیان اوراشالیموم یا اوراشالیمو به معنای بنیاد شالم بود. شالم نام خدایی از خدایان اوگاریتی بود. بعدها عبرانیان این نام را تغییر ندادند چرا که در عبری به معنای باران صلح میشد. از نگاه دستور زبان عبری، این کلمه از دو بخش "اور" به معنی باران و "شلیم" به معنی صلح و سلام است.[۱۳]
مردم
زبان
عبری عربی
قومیت
هماکنون ۳۹ درصد از جمعیت ۸۰۰ هزار نفری اورشلیم را عربها تشکیل میدهند.[۱۴]
مذهب
ترکیب مذهبی این شهر بنا بر آمار اداره مرکزی آمار اسرائیل در سال ۲۰۱۲ میلادی به این قرار است: ۵۰۲۸۳۰ نفر یهودی، ۲۸۸۱۷۰ نفر مسلمان، ۱۴۸۲۰ نفر مسیحی، ۹۰ نفر دروزی و ۹۳۹۰ نفر هم پیرو دیگر ادیان هستند. [۴]
فرهنگ
بسیاری از خانوادههای یهودی سکولار ساکن اورشلیم، به دلیل فشارهای مذهبی یهودیان ارتدوکس، دیگر شهرهای اسرائیل را برای زندگی انتخاب کرده و اکثراً به تلآویو نقل مکان میکنند و در عوض مذهبیان اصولگرا به آن مهاجرت میکنند.[۱۵]
جمعیت
جغرافیا
Broom icon.svg
این بخش به تمیزکاری نیاز دارد. محتویات این بخش ممکن است غیرقابل اعتماد و نادرست یا جانبدارانه باشند یا قوانین حقوق پدیدآورندگان را نقض کنند.
اورشلیم در ۳۵ درجه و ۱۳ دقیقه طول شرقی و ۳۱ درجه و ۵۰ دقیقه عرض شمالی واقع شدهاست. این شهر بر روی کوههای یهودا، که مقسم آب بین دره اردن در شرق و دریای مدیترانه در غرب است، بر روی دو تپه صخرهای به ارتفاع ۷۵۰ متر از سطح دریا در میانه کوههای بیتایل (یا بیت ئیل) در شمال و حبرون یا الخلیل در جنوب، در فلات قدس و الخلیل واقع شدهاست. در جانب مغرب شهر دامنه کوههای یهودا گستردهاست و در جانب مشرق دشت یهودا که تا دریای مرده ادامه دارد. فاصله این شهراز کناره غربی کوههای یهودا ۱۵ تا ۱۶ کیلومتر و ازکناره شرقی آن تنها ۲ کیلومتر است. بلندی ارتفاعات شمالی و جنوبی شهر به ۱۰۰۰ متر میرسد. چون بلندی شهر در میانه این دو ارتفاع کمتر از ایناست، شکل توپوگرافیک این شهر به چیزی شبیه زین اسب بدل شدهاست. این وضعیت با شکل ساختشناختی کوههای یهودا، که همچون صخرهای یکپارچه و بدون درهاست آن را به دژی تبدیل کرده که بر ناحیه وسیعیدر پیرامون خود اشراف دارد. فاصله این شهر از ساحل مدیترانه ۵۲ کیلومتر، و از دریای مرده ۲۲ کیلومتر، و ارتفاع آن از سطح دریای مرده (که سطح آن از دریاهایآزاد پائینتر است) حدود ۱۱۵۰ متر است. اورشلیم از عمان ۸۸ کیلومتر، از دمشق ۲۹۰ کیلومتر، از بیروت ۳۸۸ کیلومتر، و از قاهره ۵۲۸ کیلومتر فاصله دارد. این شهر در ملتقای راههای واصل بین شمال به جنوب و شرق به غرب در منطقه واقع شده و علاوه بر آن که از طریق راههای زمینی به شهرهایالخلیل، بیتلحم، رامالله و نابلوس میپیوندد، از طریق خط آهن نیز با تلآویو و یافا در ساحل مدیترانه مربوط است. فرودگاه قلندیه در بخش شمالی نیز ارتباط این شهر را با جهان خارج برقرار میکند.
حصار اورشلیم
نمایی از برج داوود در کنار دروازه یافا.
حصار شهر اورشلیم گرداگرد شهر کهن را فراگرفتهاست.
این حصار دارای دروازههای است با نامهای زیر:
دروازه عمود
دروازه ساهره
دروازه جدید
دروازه یافا
دروازه مغاربه
دروازه نبی داود
دروازه اسباط
تاریخچه
خیابان کورش در بخش مرکزی اورشلیم.
تا پیش از وقایع ۱۹۶۷ میلادی بخش غربی شهر در اختیار اسرائیل و بخش شرقی در اختیار اردن میبود. طی جنگ عربها و اسرائیل، بخش شرقی به اشغال اسرائیل در آمد. چهارده سال بعد دولت اسرائیل رسماً بیتالمقدس شرقی را که عمدتاً فلسطینینشین است جزو اسرائیل دانست، لیک جامعهٔ بینالملل این الحاق را به رسمیت نشناختهاست.[۱۶]
وضعیت حقوقی
نیلی: بیتالمقدس غربی
سبز: بیتالمقدس شرقی
سرخ: زمین بیساکن
سیاه: دیوار قدیمی شهر
وضعیت اورشلیم یکی از مهمترین موضوعات در مناقشه اسرائیل و فلسطین بودهاست، در سال ۱۹۴۷ قطعنامه ۱۸۱ مجمع عمومی سازمان ملل متحد در مورد حکومت آینده فلسطین مقرر کرد تا این شهر برای یک دوره ده ساله تحت کنترل هیچ کدام از دو کشور فلسطین و اسرائیل قرار نگیرد و با یک رژیم ویژه بینالمللی با نظارت سازمان ملل اداره شود. اما این طرح هیچگاه اجرایی نشد. با پایان جنگ ۱۹۴۸ بخش غربی شهر به تصرف اسرائیل و بخش شرقی به تصرف اردن درآمد و اسرائیل در جنگ ۱۹۶۷ بخش شرقی را نیز تصرف کرد.[۱۷] جامعه جهانی حضور اسرائیل در بیت المقدس شرقی و بخشهای دیگر کرانه باختری را «اشغال نظامی» میداند و به همین دلیل هم با ساخت شهرکهای یهودی نشین در این مناطق مخالف است.[۱۸]
در ۳۱ ژوئیه ۱۹۸۰ با تایید کنست پایتختی اورشلیم طبق مرزهای تعیین شده توسط دولت اسراییل در سال ۱۹۶۷، به یک اصل قانونی در حقوق اسراییل تبدیل شد.[۱۹] در پاسخ شورای امنیت طی قطعنامهٔ ۴۷۸ در همان سال اسراییل را برای اتخاذ این قانون سرزنش کرد، و تاکید کرد که این مخالف قانونهای بینالمللی است، و از اطلاق پذیری کنوانسیون ۱۹۴۹ ژنو بر بخش غربی اورشلیم جلوگیری نخواهد کرد، زیرا این شهر جزء فرمانداری اورشلیم تحت قدرت ملی فلسطین پنداشته میشود.[۲۰] سازمان آزادی بخش فلسطین مرکزی را در بیت الشرق اورشلیم اداره میکرد که به دستور وزارت کشور اسراییل بسته شد.[۲۱]
مراکز آموزشی
دانشگاه عبری اورشلیم بر بالای تپهای به نام کوه اسکوپوس قرار دارد. این دانشگاه، یکی از برترین دانشگاههای اسرائیل است.[۲۲]
مرکز درمانی هداسا، از بیمارستانهای دانشگاهی اسرائیل و یکی از برترین بیمارستانهای اسرائیل است که بر بلندیهای کوه اسکوپوس در اورشلیم واقع شدهاست.
دانشگاه قدس نیز دانشگاهی فلسطینی است که در قسمت شرقی شهر اورشلیم واقع شدهاست.
کتابخانه ملی اسرائیل با ۵ میلیون نسخه دارایی، مالک بزرگترین کتابخانه جهان به زبان عبری[۲۳] نیز در شهر اورشلیم واقع شدهاست.