گاهشماری هجری قمری، گاهشماری براساس چرخش ماه است که توسط مسلمانان و نیز در بسیاری از کشورهای اسلامی به عنوان سالنمای مذهبی یا در مواردی سالنمای مدنی استفاده می‌شود. از این سالنمای در بسیاری از آیین‌های اسلامی، از قبیل روزه، حج، تعیین ماههای حرام، و عزاداری استفاده می‌شود. در زمان خلافت عمر بن خطاب، خلیفه دوم برای اداره ممالک مفتوحه با کمک دبیران ایرانی اقدام به تأسیس دیوانخانه به سبک ساسانی نمود از اولین اقدامات دبیران ایجاد مبدا گاه شماری برای سررسید باژ و گزیه (بعدها باج و خراج و جزینه) به تقلید از مبدا تاریخ یزدجردی بود برای همین تاریخ هجرت پیامبر اسلام جایگزین تاریخ تاجگزاری شاه ساسانی شد که 16 سال با هم اختلاف داشتند.[نیازمند منبع] گاه اجمالاً از آن بعنوان تقویم قمری نیز یاد می‌شود.
قبل از جهانی شدن گاهشماری میلادی در بسیاری از کشورهای اسلامی و رسمی شدن گاهشماری هجری خورشیدی در ایران و افغانستان، سالنمای هجری قمری سالنمای اصلی سرزمین‌های اسلامی بود و وقایع تاریخی در اکثر قریب به اتفاق موارد با این گاهشماری ثبت می‌شد.
محتویات
۱ تاریخچه
۲ مبدأ گاهشماری
۲.۱ سرآغاز گاهشماری
۳ سال، ماه‌ها و روزها
۴ گاهشماری هجری قمری هلالی
۵ گاهشماری هجری قمری قراردادی
۵.۱ کبیسه‌گیری
۶ گاهشماری هجری قمری ام‌القری
۷ محاسبه تبدیل گاه‌شماری‌ها[۱۴]
۸ جستارهای وابسته
۹ پانویس و منابع
۱۰ پیوند به بیرون
تاریخچه
گاهشماری قمری در میان اعراب پیش از اسلام رواج داشت در ابتدا ماهی افزوده به نام نسی نیز وجود داشته که تقریباً هر سه سال بنحوی در گاهشماری قمری قرار می‌گرفته که ماه‌ها همواره در یک سال خورشیدی قرار گیرند. اما در سال ۱۰ هجری پس آمدن آیهٔ ۳۶ و ۳۷ سوره‌ی توبه مبنی بر اینکه تعداد ماههای سال نزد خداوند دوازده ماه می باشد، استفاده از این ماه منسوخ شد.
گاهشماری هجری قمری از همان ابتدای مهاجرت مسلمانان از مکه به مدینه معمول نشده‌است بلکه ۱۵ سال بعد از تاریخ هجرت محمد و در زمان خلافت عمر بن خطاب، خلیفهٔ دوم به رسمیت شناخته شد. مشهور است که مسلمانان صدر اسلام بنابر پیشنهاد علی بن ابی طالب و تصویب خلیفه وقت، هجرت سرنوشت ساز پیامبر اسلام از مکه به مدینه را مبدا سال قمری قرار داده اند. بدین جهت، تاریخ قمری را تاریخ هجری قمری نامیده اند.[۱] نیز گفته شده است؛ چون عمر احساس کرد که برای تقسیم ثروت و پرداخت حواله‌ها، تاریخی لازم است که بتواند آینده و گذشته را بداند، از یکی از ایرانیان، رسم معمول را در این خصوص پرسید و متوجه شد که ایرانیان برای دانستن سن، مبدأ تاریخی را برگزیده بودند. عمر بعد از مشورت با یارانش تاریخ هجرت محمد را آغاز تاریخ اسلام قرار داد. اگرچه محمد در هشتم ربیع‌الاول به مدینه رسیده بود، اما اول محرم را اول سال هجری قرار دادند.[۲]
مبدأ گاهشماری
مبدأ گاهشماری هجری قمری مانند گاهشماری هجری خورشیدی، سال هجرت پیامبر اسلام، محمد، سال ۶۲۲ میلادی از مکه به مدینه می‌باشد. آغاز هجرت پیامبر اسلام از مکه روز دوشنبه (۱ ربیع‌الاول/ ۲۴ شهریور سال ۱ هجری) برابر با ۱۳ سپتامبر ۶۲۲ میلادی قدیم (ژولیانی) و ۱۶ سپتامبر ۶۲۲ میلادی جدید (گرگوری) و ورود پیامبر به مدینه روز ۸ ربیع‌الاول همان سال می‌باشد.
سرآغاز گاهشماری
سرآغاز گاهشماری هجری قمری روز جمعه «۱ محرم سال ۱ هجری قمری» (۲۷ تیر سال ۱ هجری شمسی) برابر با ۱۶ ژوئیه ۶۲۲ میلادی قدیم (ژولینی) و ۱۹ ژوئیه ۶۲۲ میلادی جدید (گرگوری) است.[۳]
بر این اساس، دو ماه از سال اول هجری (از اول محرم تا اول ربیع‌الاول که هجرت رخ داد)، پیش از آن که واقعه هجرت صورت گرفته باشد، جزو سال اول هجری قمری محسوب شد.[۴]
سال، ماه‌ها و روزها
در این گاهشماری هر سال ۱۲ ماه دارد که هر کدام باتوجه به ماه هلالی ۲۹روزه یا ۳۰روزه هستند. ماه هلالی یک دور چرخش کره ماه بر مدار خود مابین فاصله زمانی مشاهده دو هلال ماه است که طول متوسط آن ۲۹٬۵۳۰۵۹ روز (۲۹روز و ۱۲ساعت و ۴۴دقیقه و ۲٬۷۸ثانیه) می‌باشد. باتوجه به طول سال قمری حقیقی (مجموع ۱۲ماه هلالی) برابر ۳۵۴٬۳۶۷۰۸ روز (۳۵۴روز و ۸ساعت و ۳۵٬۷۱۲ثانیه)، سال تقویمی آن ۳۵۴روزه (در سالهای عادی) یا ۳۵۵روزه (در سالهای کبیسه) است.[۵]
ماههای این گاهشماری به‌ترتیب عبارتند از: محرم، صفر، ربیع‌الاول، ربیع‌الثانی، جمادی‌الاول، جمادی‌الثانی، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذیقعده، و ذیحجه. شعری از ابونصر فراهی از کتاب نصاب الصبیان برای کمک به حفظ کردن نام ماههای قمری وجود دارد:[۶]
ز محرم چو گذشتی برسد ماه صفر دو ربیع و دو جمادی ز پی یکدیگر
رجب است از پی° شعبان، رمضان و شوّال پس به ذی‌القعده و ذی‌الحجه بکن نیک نظر
روز اول هر ماه در این گاهشماری معمولاً بر اساس مشاهده یا پیش‌بینی مشاهده‌پذیری هلال ماه نو در شامگاه روز ۲۹ یا ۳۰ ماه قبل، که آن را استهلال می‌نامند، تعیین می‌شود. این گاهشماری باتوجه به شیوه‌های مختلف تعیین اول ماه و تعداد روزهای ماه هر سال با عناوین گاهشماری هجری قمری هلالی، قراردادی و ام‌القری شناخته می‌شود.
گاهشماری هجری قمری هلالی
گاهشماری هجری قمری هلالی معمول ترین شیوه محاسبه ماه‌ها در تقویم قمری است که در کشورهای اسلامی به منظور تعیین اعیاد و مناسبت‌های مذهبی استفاده می‌شود، که روز اول هر ماه در این گاهشماری بر اساس مشاهده یا پیش‌بینی مشاهده‌پذیری هلال ماه نو در شامگاه روز ۲۹ یا ۳۰ ماه قبل، که آن را استهلال می‌نامند، تعیین می‌شود. این نوع روش آغاز ماه، پیش از اسلام به ویژه در بین اقوام سومری، بابلی و یهودی نیز رایج و سابقه طولانی داشته‌است. پیش‌بینی وضعیت رؤیت هلال ماههای قمری به مقادیر مشخصه‌های ماه و خورشید و موقعیت جغرافیایی رصدگر در لحظه غروب خورشیدِ روز بیست‌ونهم ماه قبل بستگی دارد. در واقع در این تقویم کارشناسان با محاسبه مشخصه‌های ماه و خورشید در زمان غروب خورشید روز بیست‌ونهم ماه قمری و مقایسه آن با معیارها و رکوردها، وضعیت رؤیت‌پذیری هلال ماه را پیش بینی می‌کنند. این امکان وجود دارد که هلال ماه نو در مکانی بر روی کره زمین، دقایقی بعد از غروب خورشید روز بیست‌ونهم رؤیت شود و در مکان دیگری رؤیت نشود که این اختلافِ یک شبانه‌روزی در رؤیت هلال ماههای قمری، اختلاف یک شبانه‌روزی را در گاهشماری هجری قمری هلالی محلی کشورهای اسلامی سبب می‌شود. مطابق حکم شرعی اگر هلال ماه در شامگاه بیست‌ونهم ماه رؤیت شود، آن ماه به پایان رسیده و فردا اول ماه بعد است؛ ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز بیست‌ونهم رویت نشد، ماه ۳۰ روزه می‌شود. در گاهشماری هجری قمری، برای توالی ماههای ۲۹ و ۳۰ روزه نظم و قاعده مشخصی وجود ندارد. از این رو ممکن است چند ماه متوالی ۲۹ روزه یا ۳۰ روزه وجود داشته باشد.[۷] در تقویم قمری هلالی نهایتاً امکان سه ماه ۲۹ روزه متوالی یا چهار ماه ۳۰ روزه متوالی وجود دارد.[۸]
گاهشماری هجری قمری قراردادی
گاهشماری هجری قمری قراردادی یا رسمی به‌عنوان گاهشماری قمری یکنواخت در سطح جهان شناخته شده‌است. در این گاهشماری از روش محاسباتی خطی و غیر تجربی برای تقریب زدن طول ماههای قمری استفاده می‌شود. ماههای قمری در آن به طور متناوب ۳۰ روزه (ماههای زوج) و ۲۹ روزه (ماههای فرد) در نظرگرفته می‌شود و در هر سی‌سال، ۱۱ سال، با ۳۰ روزه کردن آخرین ماه (ذیحجه) کبیسه می‌شود. بر اساس کبیسه‌گیری رایج در یکدوره سی‌ساله، سالهای ۲، ۵، ۷، ۱۰، ۱۳، ۱۶، ۱۸، ۲۱، ۲۴، ۲۶، ۲۹ طول سال بصورت کبیسه (۳۵۵ روزه)می‌باشد، یعنی چنانچه باقی‌مانده حاصل تقسیم سال قمری به عدد ۳۰ یکی از اعداد مذکور باشد آن سال کبیسه‌است. و در نوزده‌سال دیگر طول سال عادی (۳۵۴ روزه) می‌باشد.[۹][۱۰] باتوجه به خطی و قراردادی بودن محاسبه این گاهشماری نسبت به سال قمری حقیقی (برابر ۳۵۴٬۳۶۷۰۸ روز) طی حدود ۲۴۱۹ سال یکبار به اندازه یک روز نیاز به تصحیح دارد.[۱۱]
این گاهشماری برای کاربردهای محلی و مذهبی که آغاز ماه براساس مشاهده یا محاسبه استهلال واقعی می‌باشد، ملاک قرار نمی‌گیرد و با گاهشماری هجری قمری هلالی در بعضی ماه‌ها یک و یا دو روز متغیر است، ولی بعلت خطی بودن در گاهشماری تطبیقی کاربرد دارد.
کبیسه‌گیری
ترتیب کبیسه در یکدوره سی ساله بر اساس سال قمری حسابی، در هر نوع گاهشماری قمری قراردادی یکسان است و از قرار زیر می‌باشد:
(۳ کبیسه سه ساله - ۱ کبیسه دو ساله - ۳ کبیسه سه ساله - ۱ کبیسه دو ساله - ۲ کبیسه سه ساله - ۱ کبیسه دو ساله)
اما در اقسام گاهشماری قمری قراردادی، با توجه به سال متفاوت شروع دوره بزرگ ۲۴۱۹ ساله، کبیسه بودن بعضی سالها با هم متفاوت است جدول زیر توالی متفاوت کبیسه گیری‌ها را نشان می‌دهد:
سالهای کبیسه
شیوه اول دوم سوم چهارم پنجم ششم هفتم هشتم نهم دهم یازدهم
روش رایج ۲ ۵ ۷ ۱۰ ۱۳ ۱۶ ۱۸ ۲۱ ۲۴ ۲۶ ۲۹
روش بیرشک ۲ ۵ ۷ ۱۰ ۱۳ ۱۵ ۱۸ ۲۱ ۲۴ ۲۶ ۲۹
حبش مروزی ۲ ۵ ۸ ۱۱ ۱۳ ۱۶ ۱۹ ۲۱ ۲۴ ۲۷ ۳۰
در ایران معروف ترین شیوه کبیسه‌گیری شیوه احمد بیرشک است. که با شیوه رایج جهانی، دریکی از سالها متفاوت است. ذبیح بهروز روش کبیسه‌گیری زیج حبش مروزی که بسیار متفاوت از دو شیوه دیگر است را به عنوان روش درست توصیه کرده‌است. بسته به اینکه از چه روشی برای حساب کردن سالهای کبیسهٔ قمری استفاده شود در بعضی سالها، یک یا حداکثر دو روز اختلاف در تقارن روزهای شمسی و قمری پیش می‌آید.[۱۲]
در گاهشماری قمری قراردادی رایج جهانی دوره اخیر سی ساله ۱۴۰۷ تا ۱۴۳۶ قمری است. تاریخ امروز بر اساس آن: ۱۱ صفر ۱۴۳۶ قمری می‌باشد.
گاهشماری هجری قمری ام‌القری
گاهشماری هجری قمری اُمُّ‌القُری، گاهشماری رسمی کشور عربستان سعودی است. این تقویم سال ۱۳۴۶ قمری آغاز شد و از سال ۱۴۰۰ قمری زیر نظر گروه نجومی استخراج می‌شد و از سال ۱۴۲۰ قمری، روز اول هر ماه براساس محاسبه نجومی تولد ماه (مقارنه ماه)، باتوجه به غروب خورشید قبل از افول ماه، طبق موقعیت و افق کعبه در شهر مکه تعیین می‌گردد. این تقویم ممکن است در بعضی ماه‌ها یکروز از تقویم هجری قمری هلالی جلوتر باشد. گاهشماری هجری شمسی نیز ضمیمه آن است که عنوان ماههای آن برجی است.[۱۳]
محاسبه تبدیل گاه‌شماری‌ها[۱۴]
تبدیل هجری قمری به هجری خورشیدی: سال قمری را در ۱۱ ضرب کرده، حاصل را بر ۳۶۵ تقسیم می‌کنند. سپس نتیجه را از همان سال قمری تفریق می‌کنند.
تبدیل هجری قمری به گاهشماری میلادی (گرگوری): سال قمری را در ۳۲ ضرب کرده و نتیجه را بر ۳۳ تقسیم می‌کنند. سپس عدد حاصل را با ۶۲۲ جمع می‌کنند.
تبدیل هجری خورشیدی به هجری قمری : سال خورشیدی را در ۱۱ ضرب کرده بر ۳۵۴ تقسیم می‌کنند و نتیجه را با همان سال خورشیدی جمع می‌کنند.
تبدیل گاهشماری میلادی (گرگوری) به هجری قمری : سال میلادی را از ۶۲۲ کم کرده و نتیجه را در ۳۳ ضرب می‌کنند. سپس حاصل را بر ۳۲ تقسیم می‌کنند.
همچنین اگر سال میلادی گرگوری = G، سال هجری قمری = H و سال هجری شمسی = S باشد، داریم:[۱۵]
تبدیل هجری قمری به هجری خورشیدی: S = [(H × 354) + (H ÷ 4)] ÷ 365
تبدیل هجری قمری به گاهشماری میلادی (گرگوری): G = H – (H ÷ 33) + 622
تبدیل هجری خورشیدی به هجری قمری : H = [(S × 365) - (S ÷ 4)] ÷ 354
تبدیل گاهشماری میلادی (گرگوری) به هجری قمری : [H = G – 622 + [(G - 622) ÷ 32