شورای نگهبان از نهادهای نظارتی نظام جمهوری اسلامی ایران است که از دوازده عضو تشکیل شده‌است. شش عضو از این دوازده تن فقهایی هستند که با حکم رهبر عزل و نصب می‌شوند و شش عضو دیگر حقوقدانانی هستند که با معرفی رییس قوه قضاییه و رأی نمایندگان مجلس شورای اسلامی انتخاب می‌شوند.
تمامی قوانین مجلس شورای اسلامی و صلاحیت نامزدهای تمامی انتخابات سراسری کشور به استثنای انتخابات شوراهای شهر و روستا به تأیید این شورا می‌رسد.
دبیر شورای نگهبان بالاترین مقام رسمی این شورا است و در حال حاضر احمد جنتی دبیر کنونی آن است.
محتویات
۱ پیشینه و نام درست این نهاد
۲ وظایف
۲.۱ وظایف شورای نگهبان و تفکیک قوا
۳ دوره‌ها
۳.۱ دوره اول (۱۳۵۹ تا ۱۳۶۵)
۳.۲ دوره دوم (۱۳۶۵ تا ۱۳۷۱)
۳.۳ دوره سوم، سه ساله اول (۱۳۷۱ تا ۱۳۷۷)
۳.۴ دوره چهارم (۱۳۷۷ تا ۱۳۸۳)
۳.۵ دوره پنجم (۱۳۸۳ تا ۱۳۸۹)
۳.۶ دوره ششم (۱۳۸۹ تا ۱۳۹۵) (دوره کنونی)
۴ جستارهای وابسته
۵ منابع
۶ پیوند به بیرون
پیشینه و نام درست این نهاد
پس از سقوط نظام مشروطه سلطنتی در ایران، بحث درباره نگارش قانون اساسی جدید آغاز شد. از جایی که نویسندگان پیش‌نویس قانون اساسی، عموماً از تحصیل‌کردگان در کشور فرانسه و متاثر از سنت حقوقی آن کشور بودند،[۱] برای نظارت بر انطباق قوانین با قانون اساسی، نهادی مشابه شورای قانون اساسی فرانسه تاسیس کرده و آن را «شورای نگهبان قانون اساسی» نامیدند. این عنوان در مجلس خبرگان قانون اساسی به شورای نگهبان تغییر کرد و در متن کنونی قانون اساسی نیز هیچ جا تحت عنوان شورای نگهبان قانون اساسی از آن یاد نشده است.[۱] با این حال هم‌چنان برخی از رسانه‌ها به اشتباه از عنوان شورای نگهبان قانون اساسی برای این نهاد یاد می‌کنند.
وظایف
نخستین وظیفه شورای نگهبان، نظارت بر تدوین قوانین در مجلس شورای اسلامی است. این شورا وظیفه دارد که هر قانون تصویب شده در مجلس را با قانون اساسی و قوانین شرعی اسلام مطابقت دهد که در صورت مطابقت داشتن، لایحه یا طرح مجلس را تأیید می‌کند. در صورت عدم مطابقت، آن لایحه یا طرح به مجلس برگردانده می‌شود تا مجلس اصلاحات مورد نظر شورای نگهبان را بررسی کند. در صورت پافشاری مجلس بر نظر خود، طرح یا لایحه مورد نظر به مجمع تشخیص مصلحت نظام فرستاده می‌شود.
دومین وظیفه شورا نظارت بر کلیه انتخابات کشور است. شورای نگهبان موظف است صلاحیت همه نامزدهایی که جهت شرکت در هر انتخابات به جز انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا در وزارت کشور ثبت‌نام می‌کنند را بررسی نموده و پس از آن اجازه شرکت در انتخابات را به آن کاندیدا بدهد.
وظایف شورای نگهبان و تفکیک قوا
یکی از شروط اساسی در نظام‌های مردم سالار اصل تفکیک قوا می‌باشد. به موجب این اصل حکومت به شاخه‌های مستقلی تفکیک و تقسیم می‌شود که حیطه مسئولیت و اختیارات مشخص و مستقلی از هم دارند. شاخه‌های مختلف یک حکومت معمولاً بصورت قوه مجریه، قوه مقننه و قوه قضاییه می‌باشند. رعایت اصل تفکیک قوا گرچه ممکن است فرایند تصمیم‌گیری و اجرا را در کشور کندتر نماید ولی در عوض موجب تثبیت حاکمیت مردم و جلوگیری از استبداد می‌گردد.
مطابق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دو نوع مسئولیت و اختیار قانون‌گذاری و قضاوت برای شورای نگهبان قانون اساسی قابل تفکیک است.
در بخش اختیارات مقننه شورای نگهبان مطابق اصل ۹۴ قانون اساسی اختیارات تصویب یا رد مصوبات مجلس شورای اسلامی را دارا می‌باشد. به علاوه مطابق اصل ۹۳، مجلس شورای اسلامی بدون وجود شورای نگهبان قانونی نخواهد بود.
در بخش اختیارات قضایی مطابق اصل ۹۸ قانون اساسی این شورا وظایف دادگاه قانون اساسی را دارا می‌باشد. چرا که طبق این اصل اختیارات تفسیر قانون اساسی به این شورا واگذار شده است. این در حالی است که فرایند تفسیر قانون اساسی بدون رعایت اصول اقامه دادگاه مبتنی بر استماع نظرات موافقین و مخالفین و نوعاً بصورت غیر علنی صورت می‌گیرد.
در بخش اختیارات انتخاباتی طبق ماده ۹۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران شورای نگهبان نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری، ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آراء عمومی و همه پرسی را بر عهده دارد.
دوره‌ها
دوره فعالیت فقهای شورای نگهبان شش سال و معمولاً در ۲۶ تیرماه سال ششم به پایان می‌رسد.
دوره اول (۱۳۵۹ تا ۱۳۶۵)
فقهای دوره اول در اول اسفندماه سال ۱۳۵۸ توسط بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران آیت‌الله خمینی انتخاب و فعالیت آنها از تاریخ ۲۶/۴/۱۳۵۹ آغاز گردید که عبارت بودند از:[۲]
فقها
لطف‌الله صافی گلپایگانی (تاریخ و محل تولد: ۱۲۹۷ – گلپایگان در هنگام عضویت ۶۱ ساله بود).
احمد جنتی، تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۵ – اصفهان در هنگام عضویت ۵۳ ساله بود.
عبدالرحیم ربانی شیرازی (تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۱ – شیراز- در هنگام عضویت ۵۷ ساله بود)-> محمدرضا مهدوی کنی ۲۱/۱۲/۱۳۶۰ -> محمد مومن سه سال دوم.
محمدرضا مهدوی کنی (تاریخ و محل تولد: ۱۳۱۰ – تهران در هنگام عضویت ۴۷ ساله بود)-> ابوالقاسم خزعلی ۱۲/۹/۱۳۵۹.
غلامرضا رضوانی (تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۹ – خمین در هنگام عضویت ۴۹ ساله بود)-> محمد محمدی گیلانی سه سال دوم.
یوسف صانعی (تاریخ و محل تولد: ۱۳۱۶ – اصفهان در هنگام عضویت ۴۲ ساله بود) -> محمدمهدی ربانی املشی ۲۸/۱۰/۱۳۶۱ -> محمد امامی کاشانی سه سال دوم.
حقوقدانان
دکتر محمد صالحی، تاریخ و محل تولد: ۱۳۱۱ – قم در هنگام عضویت ۴۷ ساله بود.
دکتر گودرز افتخار جهرمی، تاریخ و محل تولد: ۱۳۲۲ – جهرم در هنگام عضویت ۳۶ ساله بود.
دکتر محسن هادوی، تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۷ –تهران در هنگام عضویت ۵۱ ساله بود.
مهدی هادوی، تاریخ عضویت: اول، سوابق: دادستان کل انقلاب و رئیس دادگاه انتظامی قضات.
دکتر علی آراد، تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۶ – آذرشهر در هنگام عضویت ۵۲ ساله بود.
دکتر حسین مهرپور، تاریخ و محل تولد: ۱۳۳۲ –یزد در هنگام عضویت ۲۶ ساله بود.
دوره دوم (۱۳۶۵ تا ۱۳۷۱)
فقها
محمد محمدی گیلانی (دبیر)
احمد جنتی
محمد امامی کاشانی
محمد مؤمن قمی
لطف‌الله صافی گلپایگانی -> محمد یزدی ۴/۴/۱۳۶۷
ابوالقاسم خزعلی
حقوقدانان
گودرز افتخار جهرمی
دوره سوم، سه ساله اول (۱۳۷۱ تا ۱۳۷۷)
فقها
احمد جنتی (دبیر)
محمد امامی کاشانی
محمد مؤمن
غلامرضا رضوانی
ابوالقاسم خزعلی
محمد محمدی گیلانی -> هاشمی شاهرودی ۳۰/۱۱/۱۳۷۳
دوره چهارم (۱۳۷۷ تا ۱۳۸۳)
فقها
احمد جنتی (دبیر)
محمد امامی کاشانی -> رضا استادی ۱۲/۵/۱۳۷۸
محمد مؤمن قمی
غلامرضا رضوانی
ابوالقاسم خزعلی -> حسن طاهری خرم‌آبادی ۱۲/۵/۱۳۷۸
سید محمود هاشمی شاهرودی -> محمد یزدی ۲۴/۵/۱۳۷۸
دوره پنجم (۱۳۸۳ تا ۱۳۸۹)
فقها
احمد جنتی (دبیر)
محمد مومن
غلامرضا رضوانی
صادق لاریجانی -> هاشمی شاهرودی
محمدحسن قدیری -> محمدرضا مدرسی‌یزدی
محمد یزدی
حقوقدانان
سیامک ره پیک
محمدرضا علیزاده
محسن اسماعیلی
محمد سلیمی
عباسعلی کدخدایی(سخنگو)
حسینعلی امیری
دوره ششم (۱۳۸۹ تا ۱۳۹۵) (دوره کنونی)
فقها
احمد جنتی (دبیر)
محمد مومن
غلامرضا رضوانی (درگذشت: ۳۰ فروردین ۱۳۹۲) -> مهدی شب‌زنده‌دار جهرمی (سه سال دوم)
هاشمی شاهرودی
محمدرضا مدرسی‌یزدی
محمد یزدی
حقوقدانان
سیامک ره پیک
محمدرضا علیزاده (قائم‌مقام دبیر[۳])
محسن اسماعیلی
آیت‌الله محمد سلیمی
عباسعلی کدخدایی (سخنگو) -> نجات‌الله ابراهیمیان (سه سال دوم)
حسینعلی امیری -> سام سوادکوهی (سه سال دوم)
با پایان سه سال اول دوره ششم (۲۶ تیر ۱۳۹۲) در میان فقهای شورای نگهبان، با حکم رهبر ایران، سه تن از ایشان؛ محمد مومن، محمد یزدی و محمود هاشمی شاهرودی؛ در سمت خود ابقاء شدند و مهدی شب زنده‌دار جهرمی با توجه به درگذشت غلامرضا رضوانی به عنوان عضو جدید منصوب گردید.[۴] همچنین در میان حقوقدانان با رأی مجلس شورای اسلامی محسن اسماعیلی مجدداً ابقا شد و بجای عباسعلی کدخدایی و حسینعلی امیری، سام سوادکوهی و نجات‌الله ابراهیمیان انتخاب شدند.