اُکسایــِش و کاهش (به انگلیسی: Redox) نام کلی واکنش‌های شیمیایی است که مایه تغییر عدد اکسایش اتم‌ها می‌شوند. این فرایند می‌تواند دربرگیرنده واکنش‌های ساده‌ای همچون اکسایش کربن و تبدیل آن به کربن دی‌اکسید و کاهش کربن و تبدیل آن به متان و یا واکنش‌های پیچیده‌ای چون اکسایش قند در بدن انسان طی واکنش‌های چند مرحله‌ای باشد. با کمی اغماض علمی می‌توان این فرایند را انتقال یک یا چند الکترون از یک اتم، مولکول یا یون به یک اتم، ملکول یا یون دیگر دانست. در هر واکنش اکسایش و کاهش اتم یا مولکولی الکترون از دست می‌دهد (اکسایش) و اتم یا مولکولی دیگر الکترون جذب می‌کند (کاهش) می‌یابد. در چنین واکنشی مولکول دهنده اتم اکسیده شده و ملکول گیرنده کاهیده می‌شود. در واقع تعریف ابتدایی اکسایش واکنش یک ماده با اکسیژن و ترکیب شدن با آن بوده‌است، اما با کشف الکترون اصطلاح اکسایش دقیق‌تر تعریف شد و کلیه واکنشهایی که طی آن ماده‌ای الکترون از دست می‌دهد اکسایش نامیده شدند. اتم‌اکسیِژن می‌تواند در چنین واکنشی شرکت داشته یا نداشته باشد.
در اثر اکسایش عدد اکسایش معمولی یک اتم یا اتم‌های یک مولکول در پی حذف الکترون‌ها افزایش می‌یابد. برای نمونه آهن (II) می‌تواند به آهن (III) اکسید شود.
-Fe2+ → Fe3+ + e
محتویات
۱ عامل اکساینده و عامل کاهنده
۲ موازنه واکنش‌های اکسایش و کاهش
۳ روش یون - الکترون
۳.۱ مثال
۴ روش عدد اکسایش
۵ جستارهای وابسته
۶ منابع
۷ پیوند به بیرون
عامل اکساینده و عامل کاهنده
دو بخش واکنش اکسایش و کاهش.
زنگ زدن آهن.
اکسایش و کاهش به تنهایی انجام پذیر نیستند. چون یک ماده نمی‌تواند کاهیده شود مگر آن که هم‌زمان ماده‌ای دیگر، اکسیده گردد، ماده کاهیده شده، عامل اکسایش است و بنابراین عامل اکسنده نامیده می‌شود و ماده‌ای که خود اکسید می‌شود، عامل کاهنده می‌نامیم. همچنین در هر واکنش، مجموع افزایش اعداد اکسایش برخی عناصر، باید برابر مجموع کاهش شماره اکسایش عناصر دیگر باشد. برای نمونه در واکنش گوگرد و اکسیژن، افزایش شماره اکسایش گوگرد، ۴ است. کاهش شماره اکسایش، ۲ است، چون دو اتم در معادله شرکت دارد، کاهش همه، ۴ است.
موازنه واکنش‌های اکسایش و کاهش
واژهٔ اکسایش، ابتدا در مورد واکنشهایی به کار گرفته می‌شد که در آنها مواد با اکسیژن ترکیب می‌شدند، و کاهش نیز به صورت حذف یک اکسیژن از یک ترکیب اکسیژن دار تعریف می‌شد. اما معنی این واژه‌ها به تدریج گسترش یافت. امروزه، اکسایش و کاهش، بر مبنای تغییر عدد اکسایش تعریف می‌شوند. اکسایش فرایندی است که در آن عدد اکسایش یک اتم افزایش می‌یابد و کاهش فرایندی است که در آن عدد اکسایش یک اتم کاهش می‌یابد. برای مثال در واکنش زیر اتم S اکسیده شده (پس کاهنده‌است) و اتم O کاهیده شده (پس اکسنده‌است) است. چون که عدد اکسایش اتم S از صفر به 4+ و عدد اکسایش اتم O از صفر به 2- تغییر کرده‌است.
S+O_2 \to SO_2
و همچنین واکنش زیر شامل اکسایش - کاهش نیست، چونکه عدد اکسایش هیچ اتمی تغییر نکرده‌است:
SO_2 + H_2 O \to H_2 SO_3
معمولاً موازنه واکنشهایی که شامل اکسایش - کاهش که کاکس نامیده می‌شود، دشوارتر از موازنهٔ واکنشهایی است که شامل اکسایش - کاهش نیست. برای موازنهٔ واکنش‌های اکسایش - کاهش از دو روش متداول استفاده می‌شود :
روش یون - الکترون
روش عدد اکسایش
روش یون - الکترون
آتش‌گیری شامل واکنش اکسایش و کاهش است که رادیکال‌های آزاد در آن نقش دارند..
معادله را به دو معادلهٔ جزیی تقسیم می‌کنیم. اتم‌هایی را که عدد اکسایش خود را در هر یک از معادله‌های جزیی تغییر می‌دهند، موازنه می‌کنیم.
اتم‌های O و H را در هر یک از معادله‌های جزیی موازنه می‌کنیم.
برای واکنشهایی که در محلول اسیدی انجام می‌شوند :
الف) برای اتم O مورد نیاز، یک H_2 O به آن طرف معادلهٔ جزئی که کمبود O دارد، اضافه می‌کنیم.
ب) و H را هم با افزودن H^+، موازنه می‌کنیم.
برای واکنشهایی که در محلول بازی انجام می‌شوند :
الف) برای هر اتم O مورد نیاز، یک H_2 O به آن طرف معادلهٔ جزئی که کمبود O دارد اضافه می‌کنیم.
ب) به ازای هر اتم H مورد نیاز، یک H_2 O به ان طرف معادلهٔ جزئی که کمبود H دارد اضافه می‌کنیم و یک OH^- نیز در سمت مقابل قرار می‌دهیم.
به هر یک از معادله‌های جزئی الکترون اضافه می‌کنیم تا بار خالص در سمت چپ معادله با بار خالص در سمت راست معادله برابر شود.
در صورت لزوم یکی یا هر دو معادلهٔ جزئی را در عددی ضرب می‌کنیم تا تعداد الکترون‌های گرفته شده درمعادله جزئی دیگر برابر شود.
معادله‌های جزئی را با هم جمع می‌زنیم، همچنین عبارت‌های مشترک در دو طرف معادله نهایی را جذف می‌کنیم.
مثال
واکنش زیر را که در محلول اسیدی انجام می‌شود را موازنه می‌کنیم :
MnO_4^- + As_4 O_6 \to Mn^{2+} + H_3 AsO_4
معادله را به دو معادلهٔ جزئی تقسیم می‌کنیم و اتم‌های را در هر کدام موازنه می‌کنیم :
MnO_4^- \to Mn^{2+}
As_4 O_6 \to 4H_3AsO_4
اولین معادلهٔ جزئی را می‌توان با افزودن 4H_2 O به سمت راست و 8H^+ به سمت چپ، موازنه کرد. در معادلهٔ جزئی دوم باید 10H_2 O به سمت چپ اضافه شود تا تعداد اکسیژن موازنه شود و همچنین با اضافه کردن 8H^+ به سمت راست، تعداد هیدروژن هم موازنه می‌شود :
8H^+ + MnO_4^- \to Mn^{2+} + 4H_2 O
10H_2 O + As_4 O_6 \to 4H_3 AsO_4 + 8H^+
حال بار الکتریکی خالص را در طرفین موازنه می‌کنیم :
5e^- + 8H^+ + MnO_4^- \to Mn^{2+} + 4H_2 O
10H_2 O + As_4 O_6 \to 4H_3 AsO_4 + 8H^+ + 8e^-
اولین معادله را در 8 و دومی را در 5 ضرب می‌کنیم :
40e^- + 64H^+ + 8MnO_4^- \to 8Mn^{2+} + 32H_2 O
50H_2 O + 5As_4 O_6 \to 20H_3 AsO_4 + 40H^+ + 40e^-
حالا معادله‌ها را با هم جمع می‌زنیم و عبارت‌های مشترک را در دو طرف، حذف می‌کنیم :
24H^+ + 18H_2 O + 5As_4 O_6 + 8MnO_4^- \to 20H_3 AsO_4 + 8Mn^{2+}
روش عدد اکسایش
در روش عدد اکسایش برای موازنه کردن واکنش‌های اکسایش - کاهش، سه مرحله وجود دارد. معادلهٔ واکنش نیتریک اسید و هیدروژن سولفید را برای نمایش این روش به کار می‌گیریم. معادلهٔ واکنش موازنه نشده به قرار زیر است :
HNO_3 + H_2 S \to NO + S + H_2 O
عدد اکسایش اتم‌ها را برای شناسایی اتم‌هایی که دست خوش اکسایش - کاهش می‌شوند، تعیین می‌کنیم. که به این ترتیب نیتروژن کاهیده شده (از 5+ به 2+، کاهشی برابر 3) و گوگرد اکسیده شده (از 2- به صفر، افزایشی برابر 2) است.
ضرایب به گونه‌ای اضافه می‌شوند که کاهش کل و افزایش کل در عدد اکسایش برابر شود. افزایشی برابر با 2 و کاهشی برابر با 3 داریم که در معادلهٔ موازنه نشده آمده‌است. کوچکترین حاصلضرب مشترک 3 و 2 عدد 6 است. در نتیجه 2HNO_3 و 2NO (برای کاهش کل 6) و 3H_2 S و 3S (برای افزایش کل 6) به کار می‌گیریم :
2HNO_3 + 3H_2 S \to 2NO + 3S + H_2 O
توجه داریم که اکنون هشت اتم هیدروژن در سمت چپ معادله داریم. با قرار دادن 4H_2 O در سمت راست، می‌توان به همان تعداد اتم H رسید :
2HNO_3 + 3H_2 S \to 2NO + 3S + 4H_2 O